In het Engels heet Tweede Kerstdag Boxing Day en ik hoop van harte dat ik dat dit jaar niet letterlijk hoef te nemen. We zijn namelijk uitgenodigd voor een braai in Langa, oftewel een barbecue in de oudste sloppenwijk van Kaapstad. 

Ik zie de bui al hangen. Twee iele, blanke nichten in een zwart getto. Dat is vragen om moeilijkheden. Ik ben bloednerveus, want sinds ik me kan herinneren heb ik de twijfelachtige gave agressie op te wekken bij wildvreemden die mij ‘nog moeten hebben’. Aan mijn verkering heb je qua veiligheid zo mogelijk nog minder. Zijn biceps hebben de omvang van biologische drumsticks en ook qua vluchtsnelheid presteert hij bedroevend: ik ken parkinsonpatiënten die sneller zijn. 

Om bovenstaande redenen zijn we al vroeg begonnen met de voorbereidingen voor de Boxingbraai. Alles van waarde laten we in het hotel. We nemen alleen cash mee, dat we her en der in onze kleding verstoppen. Mijn dure horloge verberg ik listig onder een Hermès sjaaltje. Onze gastheer – winnaar van de Cape Town Miss Gay verkiezing 2010 en goed bekend in Langa – komt ons ophalen, zodat we niet meteen bij aankomst vermoord worden zonder iets van de braai hebben geproefd. Niets is erger dan sterven op een lege maag. 

Het Toyotabusje naar Langa delen we met negen andere passagiers. Als iedereen eenmaal zit en de schuifdeur met Gaffer tape weer op z’n plek zit, zet een jonge moeder van pakweg veertien een slapende baby op mijn schoot, zodat ze rustig haar muntgeld voor de rit kan tellen. Van achterin het busje worden biljetten en wisselgeld doorgegeven. Vreemd… iedereen lijkt elkaar te vertrouwen. 

“Eerst wijn,” zegt Miss Gay, en leidt ons de trappen van een ingestorte woonkazerne op. Even later staan we in een smoorheet flatje met een enorme flatscreen aan de wand. Terwijl Miss Gay twee flessen Chardonnay koopt bij de vrouw des huizes, trekt een graatmager straatschoffie me op de bank. Met bungelende beentjes aait hij mijn haar en telt de moedervlekken op mijn arm. Wanneer we vertrekken, huppelt hij lachend met me mee naar beneden. 

We eten onze braai in een donkere kroeg met tralies voor de ramen. De serveersters zijn gekleed in rubber laarzen en witte, plastic overalls die me doen denken aan de mysterieuze mannen in witte pakken na de Bijlmerramp. Het vlees is mals en sappig, de wijn verrassend goed. Boven de bas van de R&B uit klikken en klakken de gasten in Xhosa, de voertaal in Langa. Ik weet het zeker, ze hebben het over ons, de enige twee blanken die zo stom waren hier naar binnen te gaan. Af en toe gluurt een van de mannen over zijn schouder om vervolgens met zijn kameraden verder te smoezen.

Ik open onze tweede fles wijn, maar voordat ik kan inschenken slepen sterke zwarte worstenvingers me naar het midden van de kroeg. Nu gaat het gebeuren, denk ik. This is it. Middeljong schrijftalent in elkaar geslagen in een Zuid-Afrikaanse zuipschuur, mogelijk verkracht en vervolgens vermoord op het binnenplaatsje tussen de autowrakken. 

Maar nee. De worstenvingers horen bij een walvis van een vrouw die stomdronken in mijn oor begint te lallen. Wat mijn telefoonnummer is. Hoe mijn vriend heet. Of ik een kind van haar wil.

“Merry Christmas!” schreeuw ik boven de muziek uit. Het lijkt me het veiligste antwoord op al haar vragen. Haar lach spuugt iets zoets in mijn gezicht en ze draait haar kont naar me toe. Iemand draait de volumeknop nog verder open. 

Het is stampvol en minstens 40 graden als de eigenares annex uitsmijtster van het café haar verjaardagsfeestje aankondigt. Over twee weken kan iedereen voor 100 rand onbeperkt drinken en eten, mits ze hun vuurwapens thuis laten. Gejuich, enthousiast tonggeklik en applaus doen de temperatuur nog verder stijgen. Ik vind het bijna jammer dat ik er niet bij kan zijn. 

In een krot in Langa, op het verbroederende ritme van Rihanna, beleef ik de heetste kerst van mijn leven. Ik stink naar zweet dat niet van mij is. Mijn heupen zitten gevangen, op een prettige manier gekoppeld in een twerk-treintje tussen de walvis voor me en Miss Gay achter me, terwijl mijn verkering gestaag onze Chardonnay opzuipt. Als ik meer Dickens had gelezen, had ik het kunnen weten: van de armen hebben we niets te vrezen.

Dit was de laatste van Arjen van Liths decemberzondagcolumns. In januari neemt Lize Spit het van hem over. 

‘Zóveel kan soms een laatste gulden beduiden! Maar als ik toen de moed eens had laten zakken, als ik geen beslissing had durven nemen?.. Morgen, morgen zal aan alles een einde komen!’ verzucht Aleksej Ivanovitsj op de laatste pagina van De speler van Dostojevski. Hij heeft zijn allerlaatste gulden ingezet bij de roulettetafel en gewonnen. Aan zijn gokverslaving, die begon toen hij verliefd werd op Polina, zal dan eindelijk een einde komen.

Volgens mij heeft geen enkele lezer er fiducie in dat dat gaat lukken. Ook de gelijknamige opera die Prokofjev baseerde op de novelle van Dostojevski biedt weinig hoop. Prokofjev heeft De speler voorzien van de ideale soundtrack, een gejaagde en alsmaar voorthobbelende klankmuur, die er geen twijfel over laat bestaan dat het met Aleksej nooit meer goed zal komen. Zelfs wanneer hij de bank heeft laten springen en bij Polina terugkomt met een idioot hoog bedrag, weet hij haar niet voor zich te winnen. Hij blijft alleen achter in een hotelkamer en, zo eindigt althans de opera, verzucht ten slotte: ‘Ach, al dat geld…’

Alles wat Aleksej heeft gedaan is voor niets geweest. Hoe kon hij in vredesnaam verliefd worden op Polina, die ‘het karakter van een wesp’ heeft? En vervolgens een voortwoekerende verslaving beginnen door te gokken omdat zij dat wilde? Met allerlei onsympathieke figuren om hem heen is het logisch dat hij met lege handen zal achterblijven, dat zie je van verre aankomen. Ik neem dus aan dat Dostojevski heeft willen laten zien dat gokken – hetzij in de liefde, hetzij aan de roulettetafel – niet verstandig is.

Toch doet De speler ook afvragen hoe ver je zelf in zo’n situatie zou gaan. Ik kan me moeilijk voorstellen er ooit van overtuigd te zijn dat liefde te koop is, zoals verschillende figuren in de novelle suggereren, laat staan naar het casino te gaan om iemand te krijgen. Toegewijd verliefd zijn heeft zijn grenzen.

Er zijn vast heel veel mensen die begonnen zijn met roken omdat hun lief dat doet. Ernstiger middelen komen ook voor, zo raakte Robert Moszkowisz, de broer van, verslaafd aan heroïne, naar eigen zeggen omdat hij hetzelfde wilde ervaren als zijn vriendin. Zoiets gebeurt ook in Christiane F. – Wir Kinder vom Bahnhof Zoo (de film), waarin Christiane in de smaak hoopt te vallen bij haar Detlev door uiteindelijk ook aan de spuit te gaan. Heel romantisch.

Ik zou me hoogstens op boek, film, toneel, muziek of ander cultuurgoed storten, mocht dat helpen in de liefde. Dat denk ik tenminste – een voetbalwedstrijd bijwonen is de limit. Roulette zou ik alleen voor mezelf spelen, in tegenstelling tot Dostojevski. Als het op gokverslaving aankomst spreekt hij uit ervaring. Karel van het Reve zegt hierover: ‘Net als in 1863 (…) probeerde hij zijn geluk in het spel (Wiesbaden, Baden-Baden, Genève, Homburg), met als resultaat dat hij het weinige geld dat hij had kwijtraakte. In Wiesbaden moest hij in de zomer van 1865 vijftig daalders van Toergenjev lenen om thuis te kunnen komen.’ De eerste keer zet hij in omwille van zijn Polina, Apollinarija Soeslova; de tweede keer om van zijn schulden af te komen.

Financieel is het met hem nooit meer helemaal goed gekomen.

“Ek het… Daar is ’n fout gemaak,” hakkelde de eigenares van ons hotel in het Zuid-Afrikaanse Stellenbosch toen we wilden inchecken. Achter haar staarde een trits gitzwarte kamermeisjes schuldbewust naar hun tenen.

“Ons het per ongeluk ‘n kamer bespreek met ‘n dubbelbed.” Bezorgd wrong ze haar handen, om ze vervolgens hoopvol naar ons uit te steken.

“Gelukkig is daar slegs ‘n paar gaste, so daar is geen probleem. ‘n Ander kamer met twee enkel beddens is geen probleem. Of twee dubbelbeddens, ook geen probleem.” Voor de volledigheid maakte ze het lijstje met opties verder af: “Twee afsonderlike kamers is ook moontlik, met enkel beddens of dubbelbeddens, alles wat menere verkies. Regtig, almal geen probleem.”

Telkens als ze ‘geen probleem’ zei, stak een ander kamermeisje haar hoofd nieuwsgierig achter haar bazin vandaan; eerst eentje links, dan een ander rechts, links, enzovoort, als mollige danseressen in een knullig showballet. Het was laat en ik was moe, maar toch kon ik het niet laten om het vuurtje wat verder op te stoken…

“Doet u maar drie kamers. Ik heb nogal veel bagage,” grapte ik in de veronderstelling dat ook Afrikaanse homo’s hun hele garderobe meenemen op vakantie. De eigenares verstarde en keek bestraffend achterom toen een paar dienstmeisjes nerveus begonnen te giechelen. Dit geintje kon ze wel eens hun baan kosten, dacht ik en nam gas terug.

“Deze kamer is prima.”

Ik zal het maar eerlijk zeggen: ik ben dol op hotelseks. De onbekende omgeving en het idee dat honderden anderen helemaal los zijn gegaan in hetzelfde bed maken me bronstig als een fokstier, mits de lakens zijn verschoond, natuurlijk. Hoewel Zuid-Afrika als enige land op het continent het homohuwelijk erkent, doen we voor alle zekerheid toch stilletjes aan. Dus kreun ik discreet in mijn kussen en geef ik mijn geliefde aanwijzingen in gebarentaal, want ze verstaan hier gewoon Nederlands.

De volgende ochtend, toen ik zat te werken op het binnenplaatsje achter onze kamer, sloop de eigenares voorzichtig naar me toe. Of alles naar wens was. Ik knikte en wilde weer achter mijn laptop verdwijnen, maar ze bleef in de opening van de schuifpui staan en begon haar handen opnieuw in het luchtledige te wassen.

“My gewese man was ook so,” fluisterde ze en maakte een hoofdbeweging naar ons tweepersoonsbed.

Shit. Zou ze ons vannacht dan toch gehoord hebben? Ik wist niet goed wat ik moest zeggen en staarde glazig naar de beslapen lakens. Twintig jaar waren ze getrouwd geweest, vertelde de eigenares. Gelukkig getrouwd, totdat ze haar man op een avond met een donkere jongen had betrapt. Ze vertelde hoe haar broers hem het dorp uit hadden gejaagd en zijn minnaar in elkaar hadden geslagen. Hoe ze zich had geschaamd. Voor zichzelf, voor haar ex, en later – pas veel later – voor haar broers.

“O ja joh?” zei ik.

Ik ben wel eens snediger uit de hoek gekomen.

“Wil jy dalk nog iets drink?” vroeg de eigenares na een lange stilte vol wederzijds begrip.

“Ja, lekker,” zuchtte ik, opgelucht dat de ban was gebroken. “Een cappuccino graag.”

“Geen probleem,” zei ze, en ik wist dat ze het meende. 

Decemberzondagcolumnist Arjen van Lith (1971) is journalist en schrijver. Eerder publiceerde hij het satirische crisishandboek Antirecessiva, een reeks korte verhalen en de dichtbundel Geluk in de ruimte, gedichten door de Philips Freespeech 2000. Momenteel werkt hij aan zijn eerste roman. 

Ik heb ooit gezegd dat het een slecht idee is om over je huisdier te schrijven. Veel auteurs die ik bewonder hebben het gedaan en stelden daarmee zonder uitzondering teleur. 

Op zich is een huisdier namelijk al een vorm van fictie. Een wollig scherm waarop we onze gevoelens en ideeën kunnen projecteren.

‘Wat een liefde in die oogjes.’

‘Volgens mij heeft hij honger.’

‘Dat kan natuurlijk ook.’

‘Of hij wil uit.’

‘Nee, ik denk dat hij me echt begrijpt. Op zielsniveau, weet je.’

Het door een schrijver opvoeren van een dier als personage zie ik als fiction within fiction, te vergelijken met het gebruik van dromen. “Write a dream, lose a reader,” schreef Henry James al. 

In veel gevallen is het een dun draadje dat de schrijver met zijn lezer verbindt. De lezer geeft zich over aan de tekst en schort zijn aangeboren wantrouwen tijdelijk op, maar wel onder de voorwaarde dat de schrijver zijn vertrouwen niet beschaamt. Dromen of empathische huisdieren vragen wat mij betreft teveel van de lezer. Het is alsof de schrijver zegt: ‘Ok, nu je van me aanneemt dat deze bebrilde jongeling op bezems kan vliegen, wil ik ook dat je gelooft dat er bij elke scheet die hij laat een parallel universum bij komt.’

Evengoed ben ik al bijna vier dagen een man zonder hond. Mijn schoonvader had even een vriend nodig en is Otis voor een weekje komen halen. Gisteren ging ik de deur uit om te rennen in het park; halverwege kwam ik erachter dat ik een van zijn riemen in mijn hand had. Als ik over straat loop heb ik een kleine afwijking naar rechts omdat ik niet meer hoef te compenseren voor de trekkracht van mijn hond. Het heeft al tot botsingen geleid.

Wat ik wil zeggen is: ik wil mijn huisdier terug. Ik mis mijn hondje. 

1. Je  schenkt een Van Oorschot poëziekalender hierom:

Van iedereen aan wie je een kalender geeft weet je 365 dagen ongeveer een minuut lang wat hij/zij leest en denkt. Je verblijft in het hoofd van – niet slechts de dichter – maar ook iedereen die je weet dat de kalender in bezit heeft.  (Deze constructie klopt volgens Renkema.) Je schenkt hem bijvoorbeeld aan je ex (van belang op 1 april).  Een aanbedene (11 mei),  een neef van 21 (11 juni) een vriend die altijd vraagt wanneer we weer eens afspreken (5 juli) je vrouw (27 juli) je psychiater (21 augustus), jou (12 oktober). Aan iedereen, iedereen voor wie geldt….

Gij allen die vannacht
Ver van geliefden slaapt.
Waar u geen mens verwacht

Waar donkere leegt gaapt –
Weet: Gij zijt niet alleen.
De mensheid deelt uw nood,
Soms voor een dag of één,
En soms tot aan de dood.

Vikram Seth

2. En daar kan je iets mee:

Olifant Olifant

Ik zou een olifant willen
ontmoeten, met wie
ik goed kan opschieten.

En terwijl hij slaapt,
zou ik op zijn slagtand
een klein vogeltje willen tekenen.

Als ik een vergelijking maak
tussen het gebrek aan kennis van de olifant
en mijn eigen gebrek aan kennis,
dan is het mijne zwaarder dan lood.

Op de plaats vóór de olifant
zou ik bosbloemen willen opstapelen,
een stapel zo zwaar als een olifant.

Ik zou niemand
op zijn rug laten rijden.

ik zal ervoor zorgen
dat zelfs de Boeddha er niet aan komt.

Olifant,
ding geworden geheim,
– en ik.
Met welke schakels van de levensketting
liggen wij verbonden met elkaar?

Hiroshi Kawasaki

3. Telefoongesprek op 7 februari 2014:

“Dag mam”

“Dag jongen”

“En, al een olifant ontmoet met wie je goed kan opschieten?”

“Eh, wat bedoel je…?”

“Poëziekalender vanmorgen!”

“O,  eh ja, nee, ik ben nog steeds met je vader.”

“Wordt het niet eens tijd een beetje door te gaan zoeken, volgens Darwin hoeven jullie niet meer bij elkaar te blijven.”

“Ach we zijn nu eenmaal met zoveel schakels van de levensketting met elkaar verbonden.”

“Ah. Haha, ja, scherp… dag, mam.”

“Dag jongen.”

4. Slechts 15 euro, 365 keer een mooi gedicht, qr-codes met links naar het audioarchief van Poetry, voor 46 euro aan kortingsbonnen.

Hatjiekiedee, kopen die hap, 3 stuks, weggeven…. Karma!

Tirade –  verkoopt

Al een paar jaar lang neem ik me voor om iets van Boudewijn van Houten te gaan lezen. Waarbij zijn debuutroman Onze hoogmoed de meest voor de hand liggende invulling van dat ‘iets’ is, want dat boek wordt over het algemeen gezien als zijn beste. Het is in ieder geval zijn bekendste.
            Twee weken geleden werd Van Houten op Radio 1 geïnterviewd door Wim Brands. De schrijver is inmiddels 75 en woont in een toren in België. Om zichzelf in leven te houden vertaalde hij tot voor kort breicatalogi. ‘Tot voor kort’, want hij vroeg salarisopslag en verloor toen zijn baan. Hier vertelde hij met de nodige zelfspot en zorgeloosheid over.
            In de rest van het interview gaat het onder meer over zijn jeugd (‘Ik heb een rotjeugd gehad, niet door Hitler maar door mijn moeder’), over de aantrekkelijkheid van lezen, hoogmoed, zijn openhartigheid, vrouwen, Hermans, Mulisch (‘Ik vind dat geen intelligente denker’), ergernissen, clichématige Amerika-haat en vriendschappen.
            Hij merkt in het interview op dat het raar is als schrijvers hun hele leven dezelfde auteurs liefhebben. Volgens hem is het ontdekken van een nieuwe schrijver als het ontmoeten van een nieuwe liefde: je wil dan meteen álles van die schrijver lezen en over die schrijver te weten komen – totdat je op een gegeven moment bedenkt, na zo’n beetje alles gelezen te hebben: wat een lul is het eigenlijk. Waarmee de liefde over is en je op zoek moet naar een nieuwe schrijver.
            Dit lijkt haast wel een reactie van Van Houten op wat zijn oude kompaan Theo Kars beweert in diens handboek voor non-conformisten, Praktisch verstand, een boek dat ik trouwens iedereen kan aanraden. Kars schrijft daarin: ‘Het gaat er niet zozeer om veel boeken te lezen, alswel een beperkt aantal boeken vaak te herlezen. Paul Léautaud heeft erop gewezen dat ieder ontwikkeld mens een vijftiental schrijvers ontdekt wier werk hem het meest aanspreekt. Het is beter deze hoogstpersoonlijke keur van boeken veelvuldig te herlezen dan te speuren naar andere auteurs die je iets te bieden zouden kunnen hebben.’
            Kars geeft hiermee aan dat hij gelooft in een zekere karaktervastheid die een leven lang duurt. Terwijl Van Houten uitgaat van de ontwikkeling en veranderlijkheid van een persoonlijkheid. Aan Wim Brands vertelde hij dat de boeken die hij in de jaren zeventig schreef in zekere zin geschreven waren door een ander mens.
            Het interview is terug te luisteren op de website van VPRO Boeken.

Dankzij een gelukkige speling van het lot – en het wiskundige genie van mijn geliefde M. die hier een conferentie bezoekt – heb ik het voorrecht om in Zuid-Afrika te zijn, precies op het moment dat Nelson Mandela wordt herdacht en begraven. We zitten in het oog van de orkaan. Op iedere straathoek hangen posters van de lachende leider die tien dagen geleden overleed. En terecht, want de wereld heeft misschien wel zijn enige nog levende held verloren. 

Tegenover de buurtsuper, vlakbij ons hotel, staat een dunne zwarte man de hele dag roerloos in de brandende zon met zijn rechtervuist geheven, een laatste groet aan Madiba, zoals Mandela door de zwarte bevolking werd genoemd. Bijna blote kinderen trekken zingend en dansend door de straten om hem te eren, opgeschoten straatjochies verkopen Mandela-prullaria aan slenterende toeristen, en de overijverige koster van de kerk tegenover onze kamer luidt ieder kwartier de klokken – óók ’s nachts, waardoor de nationale rouwperiode van tien dagen voor de buurt aanvoelt als een slopende, doorwaakte maand. 

Wat me opvalt is hoeveel gewone Zuid-Afrikanen Madiba persoonlijk hebben ontmoet. Vanaf zijn vrijlating in 1990 tot aan zijn dood moet hij letterlijk miljoenen handen hebben geschud. Ik heb een hekel aan het woord, maar als de term ‘mensenmens’ op iemand van toepassing is geweest, dan is het op Nelson Mandela. 

In Nederland kennen we inmiddels de verhalen van Ruud Gullit, Sandra Schuurhof, Maik de Boer, Gordon en Jack Spijkerman, die met vochtige ogen in de talkshows mochten vertellen over hun ontmoeting met de Grote Bevrijder (“Hij zei gewoon Jack tegen me!”). Over de doden niets dan goeds, maar toch hoor ik hier op straat ook heel andere geluiden, geluiden die de mythe van Madiba terugbrengen tot menselijkere proporties… 

“Hij kon meuren jongen, dat wil je niet weten!”  zegt onze taxichauffeur op weg van het vliegveld naar ons hotel. Jaren eerder had hij Mandela rondgereden door Soweto, tijdens een campagne om aids op de agenda te krijgen. 

“Van die stille, stiekeme scheten die je niet hoort maar wel ruikt. De ramen mochten vanwege de veiligheid niet open, dus ik zat te kokken in de auto. En hij maar doorbabbelen alsof er niks aan de hand was! Toen ‘ie eindelijk uitstapte, zat er een grote natte vlek op de achterbank. Ik heb twee bussen toiletverfrisser in de auto leeggespoten.” 

Bioloog en reisleider Daniel Fourie* gaat nog altijd gebukt onder een bezoek van Mandela in 2002 aan Kirstenbosch, de botanische tuinen van Kaapstad: “Tijdens onze wandeling bleef hij maar met zijn vingers knakken. Echt een walgelijke gewoonte, en ongezond bovendien, want het gewrichtskapsel wordt slapper en dat herstelt zich nooit meer. En niet alleen zijn vingers! Alles knakte aan Mandela: zijn rug, enkels, kaak, en vooral zijn nek… Misschien is dat een overblijfsel uit de tijd dat hij nog bokste: steeds bewoog hij zijn hoofd beurtelings naar zijn linker- en rechterschouder, met een oorverdovend geknak. Ik hoor het soms nog steeds. Hoe dan ook, op mij kwam het zeer intimiderend over, helemaal omdat hij er zelf intens van leek te genieten.” 

“In mijn hele leven heb ik nog nooit iemand ontmoet met zo weinig respect voor mijn persoonlijke ruimte,” zucht Mariam, die haar achternaam liever geheim wil houden. In 1995 was ze betrokken bij de organisatie van de World Cup rugby, een evenement dat blank en zwart Zuid-Afrika nader tot elkaar bracht. “Hij stond voortdurend bovenop me. Iedere keer als ik een stap achteruit deed, deed hij er eentje vooruit, totdat ik mezelf in een hoek had gemanoeuvreerd. Ik kon geen kant meer uit. Het was afschuwelijk. Nelson Mandela was een geliefde president, een held en een nobel mens, maar je kunt als leider soms ook te dicht bij je volk staan.” 

Zelf knars ik met mijn tanden in mijn slaap, rook ik veel te veel en maak ik ongevraagd de zinnen van anderen af. Daarom vervullen juist die kleine onhebbelijkheden van Madiba me met hoop: grootsheid is voor iedereen weggelegd.

* Om redenen van privacy zijn sommige namen gefingeerd.

Decemberzondagcolumnist Arjen van Lith (1971) is journalist en schrijver. Eerder publiceerde hij het satirische crisishandboek Antirecessiva, een reeks korte verhalen en de dichtbundel Geluk in de ruimte, gedichten door de Philips Freespeech 2000. Momenteel werkt hij aan zijn eerste roman. 

Ik heb de indruk dat de decennia sinds de tweede wereldoorlog een afkalven van gebruiken en tradities hebben laten zien. Grappige en eeuwenoude gewoonten als kerkbezoek, lezen en jam-maken werden verruild voor televisie, gamen en Bonne Maman. 

Met het stijgen van de aandacht voor koken in de laatste jaren, waarbij we ons eerst blind staarden op Frankrijk en daarna op Italië, verwierven koks sterrenstatus. Als we tegenwoordig een nieuw huis kopen gaat het grootste deel van ons bouwdepot naar de keuken.

Niet iedereen gebruikt zo’n combisteamer of Kitchenaid voor wat ‘ie kan, maar ik ken een grote groep hip te noemen mannen en vrouwen die zich bekwaamden in onder andere de charcuterie, het brouwen van bier en bakken van brood. 

Het echt nieuwe hieraan is dat die mensen er vreselijk goed in geworden zijn. 

Mijn broden en verse pasta zijn goed. Geen Slowfoodprijs waard, maar wel echt goed. Als huisvrouw – ik kook aardig voor dertig man, maar geweldig voor zes – kan ik me met de besten van deze aarde meten. Mijn plezier en trots in het koken is onze zoon Nadim niet ontgaan. Hij heeft een grote interesse voor alles wat ik in de keuken doe en sinds we een krukje voor hem kochten wil hij overal zijn handen aan vuil maken. Ik hoef maar naar mijn desem te kijken en hij heeft zijn mouwen al opgestroopt.

Nu weet ik dat ik me niet mag wijsmaken ook maar een haar minder deel van de kookhype te zijn dan mijn leeftijdsgenoten, maar wat ik de laatste tijd loop te denken: onze kinderen weten niet dat al die slow-roastende, koffiebrandende en botargadrogende stoerheid maar een generatie diep is.

Onze kinderen groeien op in een ‘traditie’ van lange zelfgetimmerde tafels, goede wijn en rustieke gerechten bereid met ingrediënten van lokale herkomst. Hun generatie zal bij reizen in het buitenland (als dat dan nog mogelijk is) de indruk wekken uit een rijke cultuur te komen met diepe culinaire wortels.

Snel, voordat ze kunnen lezen: laten we afspreken nooit te verklappen dat we het onszelf hebben moeten leren. 

Dat we uit het niets begonnen zijn en de eerste jaren maar wat aanklootten.

De Coen Brothers hebben het weer voor elkaar, een sterke film over een anti-held. Inside Llewyn Davis  vertelt het verhaal over een folk-muzikant die er net niet komt, talent genoeg, maar alles zit tegen. Het personage is gebaseerd op Dave van Ronk, een folk-zanger die in het midden van een groep getalenteerde musici in de 60-er jaren de enige is die volstrekt onbekend bleef. Er is meer nodig dan talent. De Coen Brothers hebben hem in de liefdevolle film aan de vergetelheid ontworsteld. Zanger-acteur Oscar Isaac zet een geweldige rol neer.

Dit is prinses Angeline, de foto werd weer een grove halve eeuw eerder gemaakt in Seattle in 1896 door Edward Sheriff Curtis. Angeline was de dochter van Chief Seattle, de naamgever van de stad, een belangrijke Native American, hoofdman van de Duwamish,  die vooral bekend werd door een speech die hij hield in 1854. Aan die speech is nogal wat mythologie vastgekoekt. Op een vergadering in het open veld, waarin de kwestie van land voor de settlers besproken werd, kreeg eerst gouverneur Stevens het woord, vervolgens stond Chief Seattle op, legde zijn hand op het hoofd van de veel kleinere gouverneur, en stak in het Lushootseed een speech af van een goed half uur… Er waren daar weinigen die het Lushootseed beheersten. Een native tolk vertaalde het naar vermogen in het Chinook, waarna een andere tolk het naar het Engels vertaalde. In 1874 haalde het pas de krant dus hoe betrouwbaar de weergave van de beroemde speech is weten we niet. Wel weten we dat er een aura van grote wijsheid en ecologisch denken avant la lettre aan toegeschreven wordt. 

Seattle begint zo:’ Yonder sky that has wept tears of compassion upon my people for centuries untold, and which to us appears changeless and eternal, may change. Today is fair. Tomorrow it may be overcast with clouds. My words are like the stars that never change. Whatever Seattle says, the great chief at Washington can rely upon with as much certainty as he can upon the return of the sun or the seasons. The white chief says that Big Chief at Washington sends us greetings of friendship and goodwill. This is kind of him for we know he has little need of our friendship in return. His people are many. They are like the grass that covers vast prairies. My people are few. They resemble the scattering trees of a storm-swept plain. The great, and I presume — good, White Chief sends us word that he wishes to buy our land but is willing to allow us enough to live comfortably. This indeed appears just, even generous, for the Red Man no longer has rights that he need respect, and the offer may be wise, also, as we are no longer in need of an extensive country.’ (hier de rest)

Edward Sheriff Curtis ziet de princess op de markt in Seattle alwaar ze gevlochten manden verkoopt. Met haar verdween in dat jaar 1896 een taal, een wereld, een cultuur. Hij fotografeert haar en maakt daarmee zijn eerste en beroemdste foto van een Native American. Hij zal er tot aan het einde van zijn leven mee bezig blijven, reist zijn continent af als etnograaf en fotograaf,  en zijn The North American Indian, being a series of volumes picturing and describing the Indians of the United States and Alaska with a foreword by Theodore Roosevelt in twintig delen, dat aanvankelijk in een oplage van slechts 500 exemplaren wordt gedrukt is daarmee een van de duurste werken uit de Amerikaanse geschiedenis. En wat een prachtig werk! Ik kocht gisteren in de Oudemannenhuis-poort een Taschen-uitgave met alle foto-portfolio’s. Een geweldig document.

Curtis heeft ook niet echt van zijn roem kunnen genieten. Toen hij in 1952 stierf was hij min of meer vergeten. In de New York Times stond doodsbericht van 4 regels  afsluitend met de mededeling dat hij ook een algemeen bekend fotograaf was. Niet vooral, en dat is onterecht.

Als je zijn foto ziet dan lijkt het alsof de casting voor zijn aanstaand te verschijnen biopic – die een kaskraker gaat worden – al rond is…

* heel veel (1.158) foto’s van Curtis hier in de Library of Congress

Afgelopen mei verscheen in The New Yorker een artikel van Joan Acocella over twee nieuwe vertalingen van De goddelijke komedie. In de inleiding vraagt Acocella zich af hoe het in godsnaam mogelijk is dat een middeleeuws allegorisch gedicht over zonde en verlossing nog altijd tot de verbeelding spreekt. Waarom wordt het nog altijd gelezen en verschijnen er tot op de dag van vandaag nieuwe vertalingen van? Helaas geeft ze geen bevredigend antwoord op die vraag. Ze stelt eigenlijk alleen dat dat het geval is.
            Ik lees het boek in de prozavertaling van Frans van Dooren. Dat Van Dooren er proza van maakte, is niet opmerkelijk, want vele Dante-vertalers over heel de wereld gingen hem voor.
            Van Dooren schrijft in zijn inleiding dat het lezen van De goddelijke komedie hem de eerste keer een ‘existentiële schok’ bezorgde. ‘Ik werd door het gedicht volkomen overdonderd, raakte in een toestand van extreme vreugde en extreem verdriet, en leefde maandenlang in een waas van verwarrende emoties.’
            Ik las dit met enige bevreemding, omdat ik me niet kon en kan voorstellen dat mij door het lezen van dit veertiende-eeuwse gedicht ook iets dergelijks zal overkomen.
            Ik ben inmiddels bij canto XXVI van De hel aanbeland, het eerste deel van het boek, dat gevolgd wordt door De louteringsberg en Het paradijs. De eerste zestien canto’s deden me denken aan toen ik studeerde en me moest dwingen tot concentratie bij het lezen van studieboeken. Maar vanaf canto XVII, als het verhaal door de introductie van het monster Geryon een Harry Potter-achtig karakter krijgt, kan ik oprecht zeggen dat het lezen een groot plezier is. Hoe dieper Dante samen met Vergilius afdaalt in de hel, hoe sensationeler en boeiender het wordt. Als ze in de klauwen komen van een groepje duivels, die in de vertaling van Van Dooren Kwaadstaart, Grijphand, Zakvlerk, Drekpoot, Hondskop, Ruigbaard, Loeistorm, Draakreus, Zwijnsmeul, Krabklauw, Zweefhoofd en Roodsnoet heten, doet dat denken aan The Lord of the Rings, wanneer Frodo en Sam gevangen worden gehouden door een groepje Uruk-Hai’s. Die vervolgens net als de duivels bij Dante ruzie met elkaar gaan maken. Het is niet zo dat de tekst begrijpelijker en makkelijker te verteren wordt doordat hij voor een eenentwintigste-eeuwse lezer doet denken aan deze boeken en hun verfilmingen, maar ik wil er maar mee duidelijk maken dat het met de weerbarstigheid van deze middeleeuwse tekst nogal meevalt. In ieder geval geldt dat voor de vertaling van Frans van Dooren.
           ‘Don’t be afraid of Dante!’ antwoordde een schrijver nadat ik hem had geschreven over mijn koudwatervrees bij het beginnen in De goddelijke komedie. Hij blijkt gelijk te hebben. Niets om bang voor te zijn.

Toen ik tien jaar geleden voor het eerst bij de televisie ging werken, reageerde mijn moeder met een mengeling van enthousiasme en reserve op mijn nieuwe baan.

“Leuk hoor, maar dan moet je wel je neus recht laten zetten, anders kom je nooit op de buis.” Mijn eerste werkdag moest toen nog beginnen, maar ze zei het alsof het eigenlijk al te laat was.

 Ik was het zelf alweer bijna vergeten, maar op een wintermiddag halverwege de middelbare school ben ik tijdens de lunchpauze hardhandig in aanraking gekomen met de knie van de broer van de bassist van Roberto Jacketti & the Scooters, bekend van het kutnummer I Save the Day (1984). Alles ging heel snel: het ene moment zat ik met mijn klasgenootjes vredig aan een boterham tevredenheid, het volgende moment werd ik hard aan mijn haren naar die knie getrokken, hoorde ik een droge knak in mijn hoofd en lag ik bloedend met een gebroken neus op het schoolplein… Ik zal het er wel naar gemaakt hebben. 

Sindsdien is mijn linker neusgat iets groter dan mijn rechter en maakt het puntje van mijn neus een flauwe bocht naar links. Op zich niets om je druk over te maken, maar nu ik op het punt sta door te breken in het literaire circuit, spookt die opmerking van mijn moeder steeds vaker door mijn hoofd. Is mijn scheve neus wel bestand tegen de mediastorm die mijn debuutroman gaat veroorzaken? Hoe moet dat straks in de talkshows? Leidt mijn neus niet te veel af van het gesprek? Drukt hij de verkoopcijfers van mijn aanstaande bestseller? Wat in het dagelijks leven doorgaat voor een charmante – of in ieder geval markante – asymmetrie, kan bij Pauw & Witteman een regelrechte afknapper zijn. De camera ziet alles. 

Om te voorkomen dat de kijker zich straks wel mijn neus maar niet mijn boek herinnert, overweeg ik alsnog een chirurgische ingreep. Toegegeven, aan mijn roman moet nog veel gebeuren, maar first things first. Het zou kinderlijk naïef zijn om totaal onvoorbereid bij Matthijs aan te schuiven. Eén segment van tien minuten in DWDD is allesbepalend voor succes, dus inspecteer ik mezelf dagelijks urenlang voor de badkamerspiegel en speur ik nu al maanden naar een nieuw neusmodel voor een evenwichtig, literair profiel. Voorlopige favoriet: De Denker van Rodin. 

Zodra ik een nieuwe neus heb, pak ik het schrijven weer op. Dit is nu eenmaal een noodzakelijke investering met topprioriteit. En een veilige investering bovendien, want de tijden zijn veranderd. In 1971 – toen schrijvers op tv nog voor vuurwerk zorgden – deelde Norman Mailer tijdens The Dick Cavett Show een kopstoot uit aan zijn rivaal Gore Vidal. Gelukkig is zoiets bij Knevel & Van den Brink ondenkbaar.

Arjen van Lith (1971) is journalist en schrijver. Eerder publiceerde hij het satirische crisishandboek Antirecessiva, een reeks korte verhalen en de dichtbundel Geluk in de ruimte, gedichten door de Philips Freespeech 2000. Momenteel werkt hij aan zijn eerste roman. 

‘Gil, weet je nog dat we maar net onze rekeningen konden betalen?’

‘Dat weet ik nog heel goed.’

‘Knuffel me eens.’

‘Zo, ongeveer?’

‘Hm-hm. En weet je nog dat onze vrienden afgedankte kleertjes brachten voor Nadim?’

‘Kleren voor mij, ook.’

‘Bijna vergeten! Die veel te grote jas waar je in rond bleef lopen.’

‘Ik droeg er een dikke trui onder, zodat de schouders niet zo afhingen.’

‘En ik had echt heel weinig schoenen.’

‘Die blauwe waren toch wel mooi?’

‘Een vrouw moet minstens zes paar schoenen hebben. Ze moet haar blik over haar schoeisel kunnen laten glijden.’

‘Wat lijkt dat lang geleden, 2013.’

‘Maar toen waren we wél heel gelukkig.’

‘Toen waren we óók heel gelukkig.’

‘Bedoel ik. Dat bedoel ik toch.’ 

‘Had jij ooit gedacht dat er olie onder ons huis zou zitten?’

‘Ik denk dat niemand dat verwachtte.’

‘Wacht eens…. In 2013 schreef je nog!’

‘Da’s waar ook. Boeken. Daar genoot ik best wel van.’ 

‘Maar nu is alles beter.’

‘Ja, schat. Nu is alles beter.’

Het is januari 1914, Anna Achmatova schrijft haar gedicht

Voor Alexander Blok

Ik bezocht een keer de dichter.
Klokslag twaalf. Op zondagmiddag.
Stil is ’t in de ruime kamer,
Buiten vriest het dat het kraakt,

En de zon, frambozenkleurig,
Boven vlokkig grijze nevel…
En hoe helder kijkt de gastheer,
Zwijgzaam als hij is, mij aan!

Met die ogen die geen mens ooit
Kan vergeten. ’t Ware beter
Om er zelfs niet in te kijken
Voor een waakzaam mens als ik.

Maar ik weet nog wat we zeiden
Op die rokerige middag
In die hoge, grijze woning
Bij de poort van de Neva.

Anna Achmatova (Vertaling Margriet Berg en Marja Wiebes)

In het Stedelijk museum is een grote overzichtstentoonstelling van Kasimir Malevich (1879-1935). In 1914, het jaar van het  gedicht hierboven heeft Malevich een tentoonstelling in Parijs en kort daarna begint een nieuwe fase in zijn werk. Hij is een goede tekenaar en heeft heel wat Franse populaire ‘scholen’ geïncorporeerd voordat hij besluit dat de ultieme abstractie zijn nieuwe doel is. ‘Suprematisme’ doopt hij dit streven, en een zwart vierkant is het iconische keerpunt in zijn oeuvre en in zeker mate in de moderne kunst.

Het wonderlijke van dit gedicht van Achmatova is een extreme vorm van wat in elk gedicht gebeurt: de nadruk op wat er niet gezegd wordt. Een scène waarin twee dichters samenzijn staat of valt toch met wat men bespreekt. Maar de lezer hoort over de zon die frambozenrood is, de ogen van de dichter, die geen mens ooit kan vergeten, dat de middag rokerig is, maar de lezer verneemt niets over wat er gezegd wordt. En dat is het intrigerendste deel van het gedicht. Wat is er gezegd? Waarover spraken Achmatova en Blok?

Malevich abstraheert in het navolgend decennium, zijn verzamelingen ‘vormen’ worden  wereldberoemd. Hij geeft les in Duitsland over de nieuwe schilderkunst. Dan, rond 1927 besluiten de communisten dat abstractie bourgeois is. Als veel kunstenaars en schrijvers moet Malevich zich aanpassen aan de wensen van de paranoïde overheerser. Hij gaat weer boeren en boerinnen schilderen en deze bijvoorbeeld, bekend als omslag van een uitgave van Babel’s De Rode Ruiterij.

Malevich zal gezwegen hebben, maar hij spreekt in wat we zien. Op ‘De Rode ruiterij’ is een sliertje soldaatjes aangebracht die de naam rechtvaardigen, waardoor de communisten het prachtig gevonden zullen hebben, maar Malevich spreekt tot de kijker in het landschap, dat hem alle ruimte tot abstractie geeft.

De boerin hieronder, deze boeren en deze houtbewerker zijn ongetwijfeld bezig met het volbrengen van een 5-jarenplan, ‘maar ik weet wat nog wat we zeiden’ schildert Malevich in de vlakken en de kleuren.

Wat een soevereiniteit dat dichters en schilders datgene wat ze belet wordt te melden luid en duidelijk de eeuwigheid in krijgen, terwijl de contemporaine censors voorgoed de mond gesnoerd is.

Een verontrustend bijeffect is wel dat in onderdrukking zulk goed werk tot stand gebracht lijkt te kunnen worden. De oekaze jegens Malevich heeft hem beslist tot zijn beste werk gebracht.

Afgelopen weekend las ik Jeroen Brouwers’ opnieuw uitgegeven monografie over Godfried Bomans. Brouwers’ hoofdgedachte van dat boek is dat Bomans nooit een écht grote schrijver werd, vanwege zijn angst voor – zoals Bomans zelf ergens schreef – ‘exhibitionisme van mijn diepere gevoelens’.
            Zo populair als Bomans bij zijn leven was, zo compleet vergeten was hij tot voor kort. De CPNB wilde daar verandering in brengen en maakte zijn klassieker Erik of het klein insectenboek het Nederland Leest-boek van 2013. Het is wonderlijk dat een boek dat decennialang gigantisch populair was, tegenwoordig nauwelijks nog waardering krijgt. ‘De diepe laag in het boek is doorgaans niet dieper dan de vage spreuken in de Happinez-kalender die bij mijn moeder op het toilet hangt,’ schreef Toine Donk in De Volkskrant. En Daniël van der Meer ‘vond het werkelijk niet om door te komen zo belegen’. Daan Stoffelsen schreef op Recensieweb: ‘Bomans’ taal heeft de tand des tijds niet doorstaan.’
            Brouwers’ boek verscheen voor het eerst in 1981, als bijlage bij Vrij Nederland. Toen wist nog nagenoeg heel Nederland wie Godfried Bomans was en werden zijn boeken nog altijd gelezen. Bomans is een voorbeeld van hoe snel een oeuvre kan verstoffen en in de vergetelheid belanden.
            Bomans werd belemmerd door angst voor exhibitionisme van zijn diepere gevoelens – een echo daarvan kwam ik tegen in de documentaire Jan Mesdag zingt Brel, van Emma Westermann. Mesdag was een zanger en kleinkunstenaar die op zijn vierendertigste stierf aan aids. Vlak voor zijn dood maakte hij een album met Brel-vertolkingen. Hoogtepunt van de documentaire is wanneer je hem ‘Verlaat me niet’ hoort zingen, terwijl je beelden ziet uit Een fotograaf filmt Amsterdam van Ed van der Elsken.
            Mesdag (1953–1988) heette eigenlijk Jan Henry de Vey Mestdagh. Aan Hans Vogel van Het Parool vertelde hij vlak voor zijn dood: ‘Brel is altijd honderd procent trouw gebleven aan zichzelf. In elk woord dat hij heeft geschreven en gezongen. Ikzelf heb dat heel vaak niet gedaan. Daardoor ben ik nooit boven een bepaalde middelmaat uitgegroeid. Het is vreselijk om 34 jaar lang met veel meer diepgang in je lijf te worstelen en dat nooit vorm te kunnen geven.’
            Door dit citaat moest ik aan Bomans denken, die – en dan baseer ik me op het boek van Brouwers – ook niet honderd procent trouw bleef aan zichzelf. Hij bleef ‘stukjes’ maken en op televisie verschijnen. Mesdag en Bomans slaagden er allebei niet in om hun ‘diepere gevoelens’ vorm te geven. Bomans omdat hij niet durfde. Misschien was het Mesdag wel gelukt als hij niet zo jong was overleden.