‘Zeg, hoe gaat het met je?’ vroeg Noen.

Zo had ze de telefoon opgenomen – geen groet, geen stilte, geen lach. Alleen een vraag, zo spits en kort als haar neus. Die herinnerde ik me nog goed, net zoals het kuiltje in haar onderrug en haar schuurpapieren vingers.

‘Goed,‘ zei ik. ‘Ik heb mijn oude schrijftafel weggedaan.’

Er viel een stilte op de lijn als plotse sneeuw in februari. Ik hoorde gerommel, wat gevloek, nog meer gerommel, toen het vonken van een aansteker. Ze blies uit in de telefoon, het klonk als de wind die soms op kan steken aan zee.

‘Ja, ik ben weer begonnen,’ sneerde Noen, nog voordat ik iets kon zeggen. ‘Laten we het daar niet over hebben. Maar je hebt je schrijftafel weggedaan, dus. Je schrijft toch niet weer vanuit bed, mag ik hopen?’

Ik lachte. We belden met elkaar alsof we gister nog gesproken hadden. De tijd was een afgestofte harmonica die door een roestige toetsenist weer in elkaar gedrukt werd.

‘Nee, ik schrijf niet weer vanuit bed,’ zei ik. En dat was vanuit haar bed, dacht ik nog, maar dat zei ik niet. ‘Ik heb een nieuwe, een fijnere. Gekregen van mijn ouders. Zodat ik een beetje aan ze denk als ik aan het werk ben.’

Noen blies weer uit, nu wat verder van de telefoon af. Ik klopte op mijn zakken, roken doet roken, gooide de tuindeur open en snoof de avondlucht op. De lucht, een afgebladderde spandoek boven het appartementencomplex, voelde zwaar.

‘Ik heb ook iets weggedaan,’ zei Noen na een korte stilte, die we allebei voelden en niet benoemden.

‘Oh,’ antwoordde ik en draaide een sigaret rond in mijn vingers. ‘Wat? Je bed? Je kat? Je verzamelde werken van Nooteboom?’

‘Mijn vriendje,’ zei ze. Ik zweeg, wist ineens waarom ze me na al die tijd weer belde: ze had haar oude liefde weggedaan. En wie dan ook de nieuwe zou zijn: ik niet. Niet meer.

‘Misschien,’ zei ik en stak mijn sigaret aan, ‘kun je aan je ouders een nieuwe vragen. Dat heeft bij mij ook gewerkt.’

Daarna hing ik op. Ik blies een wolkje rook de avondlucht in, telde mijn vingers na, keek ernaar, zag dat ik me nergens aan had gebrand.

Op sociëteit Minerva in Leiden zit bij de centrale trap een plaquette in de muur. Het opschrift luidt: Ter nagedachtenis aan leden van het Leidsch Studenten Corps die door de oorlog het leven lieten. Er staan een kleine dertig namen onder. Toen ik nog lid was van Sempre Crescendo (de open muzikale subvereniging van Minerva) liep ik er iedere week langs. Ik moest hem al vaak gepasseerd zijn toen, ongeveer een jaar geleden, mijn oog in het voorbijgaan plotseling viel op een naam die mij erg bekend voorkwam: Hepkema. Mijn overgrootmoeder heette zo. Ik bleef staan en bekeek de gedenkplaat nog eens goed. W. T. Hepkema, stond er. Meteen schoot ook de vraag door mijn hoofd of ik familie van hem was. Zo vaak komt de naam Hepkema immers niet voor. Het is geen Van Dijk of De Jong. Maar kon het zijn dat er in mijn eigen Leiden een familielid op een plaquette stond zonder dat ik dat wist? Mijn vader zou het me zeker verteld hebben, dacht ik.

Ik deed bij thuiskomst navraag bij mijn vader en die zei dat hij eveneens niets wist over een familielid op een gedenkplaat bij Minerva. Ook hij vond dat de naam kon wijzen op een familieverband.

Enige zoekopdrachten op Google leverden al snel de nodige gegevens op: W. T. Hepkema stond voor Watse Tjebbe Hepkema. Hij werd op 8 november 1914 in Leeuwarden geboren en overleed op 21 januari 1942 in het toenmalige Nederlands-Indië. Ik zocht verder. Zijn vader Sietze bleek de oudere broer te zijn van mijn overgrootmoeder, Richtje. Watse was dus een volle neef van mijn grootvader (die overigens ook Watse heette), al scheelden ze wel zo’n veertien jaar. Het lijntje is kort.

Wat deed een geboren Fries en Leidse student na het uitbreken van de oorlog in Nederlands-Indië? Was hij daar vlak voor de oorlog naartoe verhuisd? Als we eerder niet van het bestaan van dit familielid geweten hadden, wat wisten we dan allemaal nog meer niet?

Ik belde mijn oudtante. Misschien wist zij iets. Ze bevestigde dat Watse de zoon was van Sietze en vertelde dat Sietze de oprichter en directeur was van de Condensfabriek, het huidige Friesland Campina. (Haar moeder, mijn overgrootmoeder, de zus van directeur Sietze heeft de merknaam Friesche vlag voor de koffiemelk en dergelijke bedacht.) Watse was de beoogde opvolger. Hij was na het uitbreken van de oorlog nog bij mijn overgrootouders langsgekomen om hen te vertellen dat hij tegen de Duitsers ging vechten. Hij is toen met een Fins vrachtschip naar Nederlands-Indië gevaren en daar is hij bij een ongeluk omgekomen, zei ze. Online documenten uit het Nationaal Archief, bevestigen haar verhaal. Hij monsterde aan op een Fins vrachtschip en is via Finland, Rusland en Japan in Nederlands-Indië beland. Daar meldde hij zich als vrijwilliger bij het leger. Hij wilde piloot worden. Bij een oefenvlucht ging het mis. Hij stierf aan zijn verwondingen, zonder ooit gevochten te hebben.

Japan was een paar weken eerder Nederlands-Indië binnengevallen. Zou hij anders in die strijd zijn gesneuveld? Of in de kampen? Doet het ertoe? Om de een of andere reden betrap ik mezelf op de gedachte dat ik het van het hele verhaal eigenlijk het ergst vind dat hij bij een ongeluk is omgekomen. Voor hem en voor de familie. Hij heeft niet gevochten. Er zijn geen slagen waaraan hij heeft meegedaan of heldendaden waar je over kunt verhalen. Kun je een held zijn zonder ooit gestreden te hebben? Zeker. En hij is absoluut een held: het getuigt van moed en doorzettingsvermogen dat hij zo ver reisde om zich op te laten leiden om te kunnen vechten voor de goede zaak. Maar toch, er blijft iets knagen. Alsof het voor niets geweest is.

Alsof het niet voor niets geweest was als hij een week of maand later in een gevecht gesneuveld was!

Tussen de brieven in het familiearchief die ik gebruik voor mijn scriptie, vond ik het briefje dat Sietze stuurde naar zijn zusje (mijn overgrootmoeder), toen ze het verschrikkelijke nieuws net gehoord hadden: ‘Gisteren kregen we hier bericht dat Watse in Indië gesneuveld is. ’t Is een heele slag in ’t bijzonder voor Els, zijn verloofde. Ik wilde ’t jullie even laten weten.’ 

In een brief een maand later spreekt hij zijn dank uit voor de blijk van medeleven die zijn zusje en haar man getoond hebben. Hij schrijft verder dat de stroom brieven, waarin mensen hun waardering voor Watse uitspreken, langzaamaan stokt. Zijn vrouw en hij maken zich op om dankberichten te sturen. Hij weet dat de ergste pijn met de tijd wel zal verdwijnen, schrijft hij. Na de oorlog hebben ze een grafsteen op het graf in Indië laten plaatsen. Ik weet niet of ze er ooit heen geweest zijn. 

Toen ik mijn oudtante vroeg waarom we niet eerder iets over Watse gehoord hadden, antwoordde ze: ‘Hij was dood.’ 

Voor je het weet ben je vergeten.

Er zal wel hebben meegespeeld dat hij veel ouder was dan zij en dat ze hem dus waarschijnlijk niet zo goed gekend heeft. Toen zij op de lagere school zat, studeerde hij al. Bovendien was hij een neef, geen broer.

Nadat ik de twee brieven gevonden had, besloot ik dat ik iets over Watse wilde schrijven, zodat hij niet alleen maar een naam is op een gedenkplaat. Ik benaderde via-via het verenigingsblad van Minerva en ik heb ook voor hen een stuk geschreven. Met een tweetal redactieleden bladerde ik door almanakken van voor de oorlog. Watse bleek binnen de vereniging ontzettend actief geweest te zijn: hij zat bij veel gezelschappen en subverenigingen en hij was zelfs bestuurslid van Minerva.

Iets met een in de knop gebroken leven.

Ik hoop dat ik hem zo een beetje aan de vergetelheid heb weten te ontfutselen. Hoewel, echt vergeten zal hij niet worden: zijn naam staat immers op de gedenkplaat.

Miel bestiert een charmante delicatessenwinkel die zo in een oud, Frans dorpje had kunnen staan. Zo’n dorpje waar de tijd zelfs uit vertrokken is, de straten altijd leeggelopen zijn, alle dagen traag, hitsig en doorrookt voorbijkruipen en iedere mannelijke inwoner hopeloos verliefd is op de blonde bardame die haar jonge borsten op de toog drapeert om de omzet van de enige kroeg die er in het dorpje uit wordt gebaat nog een beetje op te krikken.

Dat had gekund, het had misschien zelfs beter gepast, maar zo is het niet. Zijn winkel staat in een middelgrote provinciestad in Nederland, ligt aan het water dat in de zomer glinstert alsof het oppervlak bedekt is met snippers aluminiumfolie en grenst aan een oude weg die voornamelijk dient om toeristen naar de oude binnenstad te leiden.

De uren zijn warm, loom en fel als ik naar zijn winkel loop. Ik voel me stroperig en er knaagt al dagen iets aan me dat ik niet goed thuis kan brengen, alsof iets me vanbinnen langzaam opvreet, tot het door mijn huid breekt en ontsnapt.

Miel begrijpt die gevoelens, dat soort taaie momenten die me soms ineens overvallen – voor een deel omdat hij dat gevoel maar al te goed kent, het overkomt ons zelfs vaak op dezelfde momenten, maar ook omdat hij een van mijn oudste vrienden is en me soms beter lijkt te kennen dan ikzelf.

Van alle mensen met wie ik me omringde op de middelbare school, is hij nog over. We maakten allebei onze studie niet af, kozen een ander pad (ik het schrijven en hij de winkel) en dat gevoel van rebellie nadat we ons allebei moeizaam door het gymnasium hadden geworsteld en het juk van een universitaire toekomst van ons af hadden geschud heeft ons altijd al verbonden.

En het feit dat we samen heerlijk kunnen somberen, zonder dat het naargeestig wordt. Als dat dreigt te gebeuren, gooit een van ons altijd een ironische dooddoener in het gesprek die alles wat verzacht.

Het belletje dat aan de deur van de winkel hangt rinkelt als ik de winkel binnenkom. Ik slinger een groet de ruimte in, Miel leest een boek, kijkt op, groet terug.

Hij steunt even, ik ook en we zuchten samen een tragisch, maar loepzuiver duet van tijdelijke moedeloosheid.

‘Het is een rustige dag,’ zegt hij voordat ik de kans krijg ernaar te vragen. ‘Warm weer. Mensen willen ijs, bier, terras. Geen chocola.’

‘Mensen willen van alles,’ zet ik de toon, plof neer op een stoel in de hoek van de winkel die er eerder niet stond, hang mijn jasje over de rugleuning alsof de stof ook uit moet rusten en verlies mezelf in het mechanische gezoem van de airco, dat als een rustgevend soort ruis door de winkel blaast.

‘Hoe gaat het met je?’ vraagt Miel, terwijl hij zijn boek op de balie legt en me aankijkt met twee vermoeide ogen.

‘Meh,’ zeg ik,  Met jou?’

‘Ook meh.’

Drie letters, denk ik, drie godvergeten letters en daarmee is alles gezegd. We begrijpen elkaar, Miel en ik, verwachten niet dat een van ons de ander nu opbeurt, vraagt wat er scheelt, of iets troostends zegt.

We zwijgen, het is een heerlijk zwijgen, een zwijgen dat ik met maar weinig mensen kan, lezen allebei in ons boek tot er twee meisjes binnenkomen die Italiaanse chocola aanschaffen en lachen om iets dat Miel en mij volledig ontgaat, ik mompel wat over de lente, meisjes en of hij begrijpt wat ik bedoel, Miel zingt dat liedje van De Dijk, er stapt een jongeman de winkel binnen die voor veertig euro aan truffels in zijn linnen schoudertas stopt en daarna weer dapper de dag instapt.

Als we ons naar buiten slepen om te roken, valt de warmte als een klamme blusdeken over ons heen. De zon ketst af op de zonnebrillen die we dragen. We laten onze lichamen achter op twee roze krukjes die voor de winkel staan.

De rook die we uitblazen blijft net iets langer hangen dan normaal en we staren naar hoe de klamme lucht de teerwolken langzaam de straat uitdraagt. We kijken elke rookpluim na alsof er iets in staat geschreven dat van belang is.

Aan de overkant loopt het terras vol. Er rolt geschater over het water als een plaat die vastloopt in steeds dezelfde, blijmoedige groef, het geluid legt zich aan onze voeten als een hond.

‘Kijk,’ wijst Miel en laat zijn mondhoek wat hangen, ‘daar zit het geluk.’

‘Dat verdomde geluk,’ mompel ik als mijn sigaret op is. Ik staar in de gracht naar onze spiegelbeelden, twee verwaterde mannen kijken terug. Dan kijk ik even op, naar de overkant.

‘Daar zit het geluk,’ herhaal ik Miel na een tijdje, ‘en we kunnen er net niet bij.’ Miel neemt de moeite niet meer om op te kijken en ook ik laat mijn hoofd weer halfstok hangen.

‘En zo te zien blijft het daar voorlopig nog wel even zitten ook.’