Dat mijn oudoom Sybe Sybesma (1924-1986) in zijn tijd een bekende Friese dichter was, wist ik. Op de middelbare school heb ik zelfs een keer een presentatie over hem gehouden. Maar dat hij nog steeds een zekere bekendheid genoot, had ik niet verwacht.

De afgelopen maanden ben ik voor archiefonderzoek vrij vaak in Friesland geweest, en het gebeurde met enige regelmaat dat mijn gespreksgenoot, wanneer ik liet vallen dat mijn oudoom Sybe Sybesma was, knikte en zei dat hij zijn werk kende. Eentje begon zelfs spontaan een gedicht van hem voor te dragen.

Sybe werd geboren in 1924, in Nijehaske, onder de rook van Heerenveen en zette zich al jong aan het dichten. Zijn eerste gedichten verschenen na zijn middelbareschooltijd, merkwaardig genoeg in het schoolkrantje van de Heerenveense HBS, waar zijn jongere broer in de redactie zat (zelf had hij het gymnasium in Leeuwarden afgerond). Zijn vader, eveneens schrijver en dichter, stimuleerde hem in zijn schrijverschap.

Maar ergens ging het mis. Toen ik klein was, viel zijn naam vaak, en altijd met de verzuchting dat het zo’n getalenteerde man was geweest, maar dat hij niet tot bloei had kunnen komen. Tijdens zijn studietijd in Amsterdam raakte hij aan de drank, en kwam er niet meer vanaf.

Twee dichtbundels schreef hij, En marge en Op ’e râne (Op de rand), maar die bundels bevatten slechts een fractie van zijn werk, dat in vele literaire tijdschriften verscheen. En als goede gelegenheidsdichter pende hij uit de losse pols vele kwatrijnen neer (op bierviltjes en losse blaadjes), die hij vervolgens meegaf aan degene door wie het gedicht was geïnspireerd. Lang voordat ik Fries had geleerd kreeg ik eens van mijn opa de eerste bundel, die ik met eerbied doorbladerde.

Twee van zijn beste gedichten staan erin: ‘Etude 2’ en ‘Eis eauton’ (oud-Grieks, voor ‘naar jezelf’. Recent vond ik online een opname van Sybe waarin hij ‘Etude 2’ voordroeg. Op poëzieavonden was hij een veelgevraagde dichter. Iemand zei laatst zelfs tegen mij dat er geen dichtersavond geslaagd werd geacht als hij er niet had opgetreden. Een heldere stem: 

            ‘de lêste treast: in moarnske sigaret

            deawurge eagen dy’t net sliepe koene

            en tinzen: mei gjin inkel lot fersoene…

– it daget al, en it is fierste let.’

            (‘de laatste troost: een vroege sigaret

            doodmoede ogen, door de slaap gemeden,

            gedachten: met geen enkel lot tevreden…

– ’t is veel te laat, in ’t oosten schemert het.’)

(Eerste kwatrijn van het sonnet. Vertaling: Jan Popkema in: Spiegel van de Friese poëzie (2008))

Een rake sfeer, mooie beelden, prachtige woordkeus. Ik zie hem zitten, aan een tafel, de rook die opkringelt van zijn sigaret, een vulpen die zachtjes over het papier krast. Volgens de schrijver Anne Wadman was hij Frieslands laatste bohémien. En Pieter de Groot schreef laatst in de Leeuwarder Courant dat Sybe de Gerard den Brabander was van de Friese literatuur, maar dan zonder Den Brabanders ‘kwade dronk’. Ik zou hem wel ontmoet willen hebben.

Deze maand zou hij 101 zijn geworden; hij overleed in 1986 aan een hersenvliesontsteking.

Op 6 september is Geert Wilders jarig. Dat is altijd een sacraal gebeuren, want op die dag komt hij langs bij zijn moeder Maria Ording Wilders in Grubbenvorst. Maar vandaag niet.

Vandaag moet hij in verband met een kabinetsformatie – alweer – op bezoek bij koningin Beatrix. Dat vindt zijn moeder onbegrijpelijk, verdrietig en schandalig.

*

Het toneelstuk over de moeder van Geert Wilders begint met een scène waarin twee ambtenaren van de Binnenlandse Veiligheidsdienst mama’s huis moeten inspecteren, want als mijnheer Wilders straks komt…

‘En nu ben ik aan de beurt?’

‘Mevrouw, u kunt niet weigeren om beschermd te worden. U krijgt een Safe House.’

‘Safe House?! Alle Hollandse mensen hier passen op me. En zolang ze mij een vriendelijke Indonesische toverheks vinden die op de braderie Indische dingetjes maakt én omdat ik elke Kerst in Onze Lieve Vrouw zit, is er niks aan de hand. Er is één keer, met carnaval, in m’n brievenbus geplast. Dat is alles.’

De BVD-heren zijn onverbiddelijk en Mama berust.

Diezelfde dag ziet ze op de tv dat Geert een Limburgse vlaai meeneemt voor Beatrix.

‘En dat terwijl hij zo boos op haar is omdat ze bij een staatsbezoek in Abu Dhabi een hoofddoek droeg.’

Maar toch komt er vandaag verjaarsvisite, Krisztina Wilders-Marfai. de schoondochter.

*

Ik koos, samen met mede-auteur Gita Hacham, voor een toneelstuk over de moeder van Wilders omdat ouders, ex-partners en kinderen van politici geschikt en vaak bereid zijn uit de school te klappen over de mooie en minder mooie kanten van hun geliefden. Natuurlijk zijn dit soort intieme informanten niet te vertrouwen. Ze roddelen, dwepen, liegen, aanbidden en beschuldigen, maar dat is nu juist het spul waar een scenarioschrijver van leeft. Die schrijver wil zelf ook kunnen liegen en aanbidden. Research is leuk, maar verzinnen is beter.

*

De grote vraag bij Mama Wilders was: Kan ik twee vrouwen in een woonkamer te Grubbenvorst – de actrices Ineke Veenhoven en Roos Schlikker – lukraak laten praten en bekvechten? Kan ik moeder en schoondochter voor mijn eigen met oordelen en overtuigingen volgeladen karretje spannen?

Ja. Ik vond dat dat kon. Mama zegt bijvoorbeeld:

‘Ik weet toch allang dat die Mohammed van hun voor geen cent deugt. In die tijd was het misschien goed dat een man meerdere vrouwen van overleden soldaten mocht trouwen. En dat mannen besneden moesten worden, dat was hygiënisch, maar tegenwoordig kan je toch onder de douche.’

Maar mág een schrijver bij het publiek bekende personen opvoeren ter ondersteuning van het eigen gelijk?

Jazeker. Mama raast verder:

‘Ze naaien vrouwen van onderen dicht. Of ze zetten je in een kuil van je tuin en dan stenigen ze je met… met tuinkabouters. Die mensen zelf, daar is niks mee, die moeten gewoon bij hun groentestalletje blijven. Mijn Geert werd als kind doodsbang toen hij hier uit de Maas drie vrouwen omhoog zag komen. Van onder tot boven in zwarte gewaden. Daar heeft ie lang van gedroomd. De dood was opgestaan. Het is die religie. Die is net zo verkeerd als ons christelijk geloof, maar Jezus was een directe zoon van God en Mohammed is een kind van gewone mensen. Dat is het verschil.’

Mijn afkeer van sommige door de islam uitgelokte praktijken is bijna net zo groot als mijn weerzin tegen christelijke dogma’s, maar ik heb in het toneelstuk van moeder Wilders te veel een buikspreekpop gemaakt. Daarbij verschuil ik me achter het begrip dramaturgische vrijheid, maar een beetje laf blijft het.

*

Overigens babbelen mama en schoondochter soms ook gezellig verder:

‘Al mijn kinderen hebben, net als ik, heel donker, mooi haar. Geert ook. Als jochie had ie langspeelplaten van die Duitse zanger, eh…?

‘Heino. Blau blüht der Enzian.’

‘Ja. Geert vond die nummers prachtig en heeft toen net als Heino z’n haar gebleekt.’

Maar dan komt toch eindelijk de ware reden van Krisztina’s bezoek ter sprake.

‘Moeder… Ik eh… Ik overweeg een scheiding.’

‘Wat? In Geert z’n haar?

Krisztina glimlacht even.

‘Heeft u de laatste tijd zijn gezicht wel eens gezien?’

‘Alleen op tv.’

’Geert is net zo’n aapje in de dierentuin, dat je in één hand kan vastpakken. Dan plast ie op je hand, van angst. Dat is Geert tegenwoordig. Ik kan er niet meer…’

Dit is de druppel voor Mama.

’Dat doe je niet. Niet scheiden! En weet je wat? Als de Berg niet naar Mohammed komt, dan gaat Mohammed… Naar Den Haag! Nu meteen!’

Geert heeft in het stuk al een paar maal ge-sms’t. Dat doet hij ook nu: ‘Blijf thuis, Moeder! Als u toch naar Den Haag komt, dan u laten afzetten in Hotel Des Indes. Rekening Wilders.’

Mama kan meerijden met de mannen van de BVD, want security is niet meer nodig nu de beroemde politicus niet komt.

En daar in de naar koloniaal verleden geurende lobby van Des Indes, met zicht op de draaideur, wacht zij. Een paar uur. Maar ook nu verschijnt haar zoon niet.

Ze laat een taxi bestellen – rekening Wilders – en is midden in de nacht terug in Grubbenvorst, moe en verdrietig. Geert is nu niet meer jarig.

Ze dekt de tafel voor twee personen, zet lekkere Indische hapjes neer, heft het glas en zegt tegen een lege stoel: ‘Fijn jongen, dat je er bent. Dit hier is het enige echte safe house.’

DOEK

*

• Mama Wilders ging in de regie van Floor Maas op 24 oktober 2012 in première in De Balie, Amsterdam.

Larousse 21

Er verbergen zich veel verschillende mensen in onze inborst. Je zult er op zeker moment achter komen dat je iemand geworden bent die je niet wist dat je in je had. Ik ben de afgelopen jaren veel mensen geweest, en de afgelopen maanden weer heel veel anderen. Maar nu ben ik een paardenmeisje geworden en ik wist dat helemaal niet. En ik leer van een paard wat ik over dit leven nog niet vermoed had.

Na twee lessen bij de manege mag ik mij nog geen groot deskundige noemen, maar de liefde die in mij ontvlamd is voor dit dier, terwijl ik zijn ronde en warme buik roskam, is groot genoeg. Tijdens de lessen ben ik de enige man, en de enige die 54 jaren telt. Een mooie ervaring – van veel mooie – is dat je met een paard dat niet doet wat je wilt soms geholpen wordt door een meisje van acht dat het dier een zetje geeft en de voeremmer op een ander plek zet. En daarmee heel vriendelijk en niet zo bedoeld mij op mijn plek zet. Paard en meisje begrijpen elkaar uitstekend. Voor een paard is het verschil tussen een man van 75 kilo en een meisje van misschien 25 kilo met zijn eigen 500 kilo nogal verwaarloosbaar. Het paard heeft geleerd dat sommige mensen de kunst verstaan te weten wat een paard wil, en te communiceren op een wijze die het paard begrijpt.

Het mooiste vond ik tot dusver de join up. Longeren: dat is als je met een paard en een longeerzweep – een soort hengel met een touwtje eraan – in de bak staat. De bedoeling is een les in paardentaal. Je gaat met je lichaamsbeweging het paard vanaf de grond bewegen rondjes te lopen. Paarden communiceren niet veel met geluid: ze zijn prooidieren en houden het liever stil. Met hen communiceren door geluid werkt dan ook niet heel goed. Je lichaam drijft ze aan te doen wat je samen wilt. Wanneer je je armen strekt en zijn route een beetje blokkeert begrijpt het paard dat het rondje de andere kant op moet. Een hand omhoog of een wat fellere beweging doet hem begrijpen dat ’ie harder moet.

Het is al een klein geluk als dit blijkbaar lukt: je hebt de eerste stotterende woorden en zinnen in het Paards gesproken. Na verloop van tijd blijkt een wetmatigheid te zijn dat de rondjes iets kleiner worden: het paard laat weten akkoord te zijn met je suggesties, je leiderschap, zo je wilt.

Dan gebeurt het mooist. Wanneer je zo een kwartiertje bezig was, leg je de longeerzweep op de grond en keer je je af van het paard.

Nu komt het paard naar je toe. Het paard is in de kudde gewend te luisteren naar de dominante merrie: zij bepaalt waar het heen gaat. Het paard heeft de kudde en in kleiner verband een leider nodig. Wanneer je iets van een band hebt opgebouwd – wat je ook al kon zien aan dat het oor dat het meest nabij is naar je gericht raakt, en dat het paard zijn hoofd iets lager hield – zal het dier je bij neerleggen van je zweep en afwenden gaan benaderen. Alsof het zegt: wat gaan we nu doen? Ik wil dat jij het zegt. Als je dan gaat wandelen, volgt het paard je. Een wonder. Contact maken zonder woorden in een kwartiertje. En dan weten dat het goed zit tussen jullie.

Er is een band, zonder geluid, zonder dwang. Een meisje van acht kan het.

Negen paarden

Voor mijn verjaardag
gaf mijn vrouw me negen paardenhoofden,
spookachtige foto’s op vierkanten van zwart marmer,
negen vierkanten in één groot vierkant,
iets zo zwaars dat de kunstenaar zelf
vrijwillig aanbood het aan een
houten balk tegen een witte stenen muur te hangen.

Bleke paardenkoppen en profile
alsof een cameraflits hen ’s nachts lopend had betrapt.

Bleke paardenhoofden
die uitkijken over mijn leesstoel,
de ogen zo hol dat ze wel moeten huilen,

de monden zo open dat ze dood konden zijn—
de fotograaf die erboven
op een vloer van stro stond, zijn zwarte auto geparkeerd bij de staldeur.

Negen witte paarden,
of één paard dat de camera met negen heeft vermenigvuldigd.

Het maakt nauwelijks uit, zo’n droefheid is hier verzameld
in hun lange witte gezichten

zo ver van de wei en het suikerklontje—
het gezicht van Sint Bartholomeüs, het gezicht van Sinte Agnes.

Een vreemd stel paarden,
dat niets trekt,
kijkt neer op deze dagelijkse gebeurtenissen.

Kijk neer op deze tafel en deze glazen,
de opgerolde servetten,
het avondhuwelijk van mes en vork.

Kijk neer als een negenkoppige god
en geef ons een teken van je ongenoegen
of je zachte geduld,
zodat we ons mogen verheugen in de fouten die we maken.

Kijk neer op deze kring
van kaarsen die onder jullie bleke hoofden flikkeren.

Laat je lijdende ogen
en je anonieme sterven
het hoofdstel zijn dat ons ervan weerhoudt van elkaar te vervreemden

wees de riem die ons aan de buik van elke dag bindt

terwijl die weggaloppeert, hoeven vonkend de nacht in.

Billy Collins

Deze week ben ik in Bergen aan Zee; een lief huis in de duinen, waar ik samen met vier schrijversvrienden van ’s ochtends vroeg tot vlak voor het avondeten werk aan onze komende romans.

Mijn tijd hier wil ik altijd optimaal gebruiken, ik maak dan grote stappen. De concentratie die in de woonkamer van ons huisje hangt maakt dat op een of andere manier mogelijk; deze stilte is van een andere aard – ik kan veel langer blijven zitten, blijven werken.

Een aantal dingen is inmiddels traditie geworden: ik eet een frikadel met Rob als we op dinsdag wijn halen in Bergen Binnen. Er is altijd een nachtelijke wandeling. Rins en Rob en ik laten ons een keer masseren bij Salon Beijing in Alkmaar.

’s Ochtends bakt Ivo – de knapperd op de foto – spiegeleitjes die hij ons op een croissant serveert.

Elke werkdag sluit ik voldaan af en wijn smaakt zelden beter.

Deze week hoop ik de grote lijn van mijn nieuwe roman af te hebben – het gaat een lijvig boek worden en het werk eraan is zwaar omdat mijn eigen verleden en dat van mijn ouders er model voor staat. Waar eerdere boeken een heerlijk avontuur waren om te maken, voelt het nu veel meer als werk.

Vanochtend beschreef ik de dood van mijn vader, die iets werd verlicht doordat ik in dit boek niet zelf de verteller ben. Ik appte B, die vroeg of het moeilijk was om erover te schrijven; ik zei haar dat het goddank niet in mijn eigen stem hoefde. Mijn verteller heeft zelfs iets te winnen bij het overlijden van dit personage.

Had ik al gezegd dat het een Ghost Story* moet worden?

Mensen zeggen vaak dat deze stukjes zo persoonlijk zijn, maar ik voel me niet heel kwetsbaar als ik ze schrijf of herlees. Laatst ben ik bij het voordragen van een stukje over mijn ouders vastgelopen. Het verdriet had me beslopen.

Door hardop uit te spreken wat ik met enig gemak had opgeschreven voelde ik pas hoe persoonlijk het allemaal is. Mijn schrijven helpt me zien hoe het echt met me gaat, die woorden uitspreken trekt het gevoel erbij.

Niet schrijven is in mijn leven duidelijk geen optie meer.

________________________________________________________

*geen goed Nederlands woord voor

Drie jaar werk ik nu in Café De Druif; twee personeelsuitjes gingen aan mijn neus voorbij omdat die steeds in schoolvakanties vielen. De gemiddelde leeftijd van het personeel is zesentwintig – niemand heeft kinderen of schoolvakanties.

Voor ik bij de Druif begon had ik geen kloof verwacht tussen mezelf als vijftiger en jongere collega’s. Misschien dacht ik dat ik bij de tijd gebleven was omdat ik een paar jonge vrienden heb, maar die vrienden zijn allemaal schrijver en dus feitelijk mild depressieve bejaarden in nog jeugdige verpakkingen.

Het meest opvallend was de kloof als er ouders van collega’s langskwamen. Vaak bleken die even oud als ik, in sommige gevallen jonger.

Maar als je samen achter een bar staat dan praat je veel; er was geen onderwerp waarover ik niet mee kon lullen. Vaak besefte ik na een tijdje pas dat issues als afstuderen, stageplekken, woningstress, prille relaties en het verbreken daarvan voor mij vijfentwintig jaar in het verleden lagen.

Er bleek het een en ander bij te leren op het vlak van humor. Wat nu leuk is en wat niet. De gebruikte afkortingen in appgroepen.

Ik ben gestopt met uitleggen dat mijn ouders boomers waren; dat ik dus geen boomer kan zijn; dat boomer komt van babyboom, de geboortegolf vlak na de oorlog. Ik leg het hier toch nogmaals uit, wat me een mansplainer maakt – ook al vind ik dat mansplainen mede ontstaat doordat vrouwen niet tijdig aangeven wat ze al weten.

Dit jaar werd er rekening gehouden met de schoolvakantie. Ik mocht mee op uitje; het werd het meest persoonlijke tot dusver, plus overnachting in een familiehuis van een van de eigenaren.

Ze kookten voor ons, we deden speurtochten op de hei en plukten paddestoelen. Er waren spelletjes bij de haard en later volgde mijn favoriet: dansen in de woonkamer rond een net te kleine speaker.

Ik hield het vol tot halfvier dankzij de muziek van Tarkan, maar vooral gedreven door hoe dol ik ben op thuisfeestjes. Ik bleek zeker niet de enige die van thuisfeestjes houdt. Toen het tijd was voor het overhandigen van ons cadeau aan de eigenaars, kreeg ik de speech in de schoenen geschoven.

Ik zei dingen over de sfeer, over hoe de eigenaren een team wisten aan te trekken dat bestond uit mensen met wie ik te allen tijde een avond uit zou willen. Terwijl ik praatte voelde ik hoe waar het was: ergens in de afgelopen maanden was er iets verschoven. Ik had met elk van deze twintigers een bandje opgebouwd, was dat hele zelfbewuste in het contact met hen verloren.

Op mijn veldbed op de smalle overloop waar Jasha en ik sliepen, mijmerde ik nog wat. Mijn ouders kwamen voorbij: hoe stil hun leven was geworden bij het wegvallen van tijdsgenoten; hoe er in hun laatste jaren op de kleinkinderen na zo weinig nieuws voor hen gebeurd was.

Terwijl mijn ogen dichtvielen nam ik me voor nog heel lang bij Café De Druif te blijven werken.

Bijna elk jaar is onze jongen jarig in de herfstvakantie. We zijn dan in Normandië, in een huis met een haard in de woonkamer en grasland voor de deur waar bonkige paardjes grazen. We wandelen er veel, ik koop voorraad op de markten en kook voor onze familie. Een man of tien, met kinderen en honden.

Nadim loste raadsels van twee heksen op (Ada en Lou van 8 en 6, groen geschminkt en met zeewier als haar) en bevocht de Duistere Ridder met een houten zwaard dat de heksen hem gegeven hadden.

Daarna werd hij samen met zijn opa door De Koetsier naar het Donkerbos der Verloren Herinneringen gereden, waar hij van elk vakantiejaar een cruciale herinnering moest hervinden om de verstopplek van de schat te kunnen achterhalen.

Dat van die Verloren Herinneringen had B bedacht, en het pakte heel mooi uit omdat hij een aantal dingen écht bleek te zijn vergeten.

Hoewel deze nachten de voorgaande jaren een heus overgangsritueel leken omdat ze op de rand waren van wat hij aankon, leek dat nu niet meer het geval. Met luchtig enthousiasme hervond Nadim zijn herinneringen, en kwam erachter dat de schat in een dakloze ruïne achter de dorpskerk te vinden zou zijn.

Een verjaarstaart wachtte daar in een gotisch boogje – achter dat boogje, tussen brandnetels en doornstruiken, wachtte ik.

Ik hoorde ze naderen: de stem van mijn zoon die de afgelopen maanden zoveel dieper is geworden, zijn passen even zwaar als die van zijn opa. Toch twijfelden ze even bij de ingang.

Niemand wil een aardedonkere ruïne achter een begraafplaats in. Hun passen lichter nu, de stemmen zachter. Met het zaklampje van zijn telefoon bescheen Nadim de ruimte.

‘Daar!’ riep hij.

‘Voorzichtig,’ zei zijn opa nog.

Maar hij had de doos al te pakken; meteen kwam ik overeind ondanks de doornstruiken die zich in mijn broekspijpen hadden gehaakt, en schreeuwde zo ijselijk als ik kon.

Nadim schrok wel, maar moest ook heel hard lachen; daarna liepen we terug naar het huis. Alleen opa was wat stil geworden.

‘Gilles,’ zei bij het tuinhek, toen Nadim met zijn doos taart de keuken in gelopen was. ‘Ik schrok echt héél erg.’