Vanochtend bracht ik Ada (8) naar school; het was nauwelijks licht en de hemel hing laag, gesloten.

Mijn dochter fietst nu elke dag zelf, gaat bijna nooit meer op het zitje op mijn stang. Dat is een vorm van winst, maar ook een groot verlies.

Ik laat haar voor me uit rijden omdat een jongen uit mijn buurt op deze route overleden is. Hij reed achter zijn moeder, die daardoor een vrachtwagen niet zag. Ook vind ik, dat een kind zelf moet leren kijken, zelf moet kiezen in plaats van dommelig achter een ander aan te gaan in het verkeer.

En in het leven. Maar goed, Ada heeft nog even tijd om aan het leven als geheel te wennen.

Ze deed het geweldig, zelfs bij het kruispunt waar ze in het midden moest wachten tot ze af kon slaan, het andere verkeer moest lezen. Ik glimlachte, maar voelde ook een steekje: heel binnenkort kon ze dit allemaal alleen.

‘Je doet het geweldig,’ riep ik.

Als je iemand goed genoeg kent dan kun je aan haar achterhoofd zien dat ze lacht.

Toen we de straat van haar school in reden werd mijn oog getrokken door een schitterende donkergroene plant. Nachtschade, dacht ik meteen. Maar dat kon eigenlijk niet, want nachtschade werd nooit zo hoog of recht. De stelen van paprika, tomaat en aubergine zijn slap, meer wingerd-achtig.

We reden verder en Aad parkeerde haar mooie blauwe fiets, verwijderde de lampjes zoals we dat geoefend hadden. Vanuit het perkje voor de school hield de nachtschade ons in de gaten.

Grote groene tomaten hingen aan haar krachtige steel; haar bladeren waren donkergroen, paars bij de nerven. De plant was razendsnel gegroeid, overeind gehouden door een bamboestok, had in de laatste warme dagen van het jaar nog vruchten aangemaakt en die gevoed tot een volwassen grootte.

Nog voor de eerste nachtvorst zou ze, tomaten en al, sterven door de schimmel, door de rot.

‘Pap,’ vroeg Aad. Met haar fietssleutels in de hand keek ze naar me op. ‘Ga je nog mee naar binnen?’

Binnen was het helverlicht en broeierig, de lucht trilde van de jeugdigheid. Ada liet me de tekening zien waar ze aan werkte, haar rekenboek en haar knutselwerkje boven de kapstok in de gang.

Mijn kind gedijt, op deze basisschool. Ze wordt elke ochtend zingend wakker.

Ik trok haar tegen me aan en rechtte mijn rug, waardoor haar voeten van de grond kwamen. Haar lijfje past nog altijd in het mijne zoals één puzzelstukje in het andere past; alsof we samen pas een plaatje zijn. Ik schoot vol, wat me de laatste tijd om bijna niets gebeuren kan.

‘Moet je nou huilen?’ vroeg Aad.

‘Dat heb jij nooit hè,’ zei ik, en zette haar weer neer. ‘Als je heel blij bent, dat je dan ook soortvan verdrietig bent, maar op een fijne manier? Dat je even kortsluiting hebt, vanbinnen?’

‘Als ik blij ben,’ zei Ada, ‘dan lach ik altijd.’

Terwijl ik mijn fiets losmaakte keek ik nog eens naar de plant. Haar tomaten zouden nooit rood kleuren, nooit zoet worden of zaad voor nieuwe planten gaan verspreiden, maar dat wist ze allemaal nog niet.

Ze was sterk. Ze groeide. Ze hing vol met schitterende vruchten.

Ze was geen volwassen mens als ik, die gek genoeg was om te huilen als hij blij moest zijn.

Een jaar of wat geleden keek ik de Zomergastenaflevering van Paul Verhoeven terug. Het gaat op zeker moment over schoonheid. Naast de schoonheid in films, komt ook wiskundige schoonheid aan bod. Verhoeven vertelt dat er eens, toen hij lang geleden in Leiden wiskunde studeerde, een docent tijdens een mondeling in tranen was uitgebarsten: de beste man vond de wiskunde zó mooi. Ik vond het een intrigerende anekdote (en een prachtig beeld: een huilende docent in een lokaal en een student die niet zo goed raad weet met de situatie) en legde hem enige tijd later voor aan een vriend die wiskunde studeert.

‘Schoonheid,’ zei hij. ‘Ja, daar hebben we het ook veel over tijdens werkgroepen.’

Ik vroeg hem waar de schoonheid dan in school, want voor mij waren getallen of grafieken nog nooit mooi geweest. Ik associeerde ze eerder met mysterie en totale wanhoop dan met pracht: tijdens mijn middelbareschooltijd stak ik altijd vele uren in de voorbereiding van mijn wiskundeproefwerken (vaak met succes overigens, maar de angst voor getallen heeft mij om een of andere reden nimmer verlaten).

Mijn vriend zei dat er wat hem betrof vele vormen van wiskundige schoonheid waren. Het bewijs was daar bijvoorbeeld één van: dat een formule met behulp van andere formules en regels kon worden verklaard was schitterend, bijna te vergelijken met een symfonie van Gustav Mahler. Tegelijkertijd konden paradoxen en theorieën waarvoor verklaringen en bewijzen, vooralsnog, ontbraken volgens hem juist door die onverklaarbaarheid óók mooi zijn. In bepaalde gevallen waren ze misschien wel nóg mooier dan verklaarbare verschijnselen.

Helemaal begrijpen deed ik het niet. Het bleef wat te abstract, zelfs met de voorbeelden waar hij mee op de proppen kwam. Desalniettemin raakte ik geïntrigeerder. Ik wilde die schoonheid wel eens beleven. Maar hoe? Deze vorm van schoonheid is niet gemakkelijk op te zoeken: zij is geen muziekstuk dat je kunt opzetten of een gedicht dat je kunt lezen. Het kan je misschien alleen maar overkomen. In ieder geval overkwam het mij: laatst zat ik bij een college statistiek. De docent legde de normaalverdeling uit. Onder de hele curve zit honderd procent van je waarnemingen, zei ze. Tussen één standaarddeviatie naar rechts en één standaarddeviatie naar links 68 procent. Tussen twee standaarddeviaties naar links en rechts 95 procent. En tot mijn eigen verbazing dacht ik: dit is prachtig, dat die verdeling zó uitkomt is schitterend.

De vraag is waarom ik die schoonheid nu pas zie: de normaalverdeling was immers ook onderdeel van de eindexamenstof. Wellicht is het een kwestie van begrip: op een bepaalde manier heb ik de indruk dat ik de normaalverdeling pas bij dit vak door heb. Op de middelbare volgde ik alleen de aanwijzingen in het boek. Misschien is begrip wel dé voorwaarde om schoonheid te kunnen ervaren.

Een paar weken geleden ben ik begonnen gedichten uit mijn hoofd te leren. Een directe aanleiding was er niet, maar het leek me leuk om – wanneer de gelegenheid zich voordoet – een gedicht te kunnen declameren, zoals ik vroeger altijd wel wat kon pingelen als er ergens een piano stond (tegenwoordig ken ik helaas geen hele composities meer uit mijn hoofd). Lang geleden had ik al eens op aandringen van mijn vader Rutger Koplands gedicht ‘Abe Lenstra’ van buiten geleerd. Nu begon ik met Wilfred Owens ‘Anthem for doomed youth’ en ‘Dulce et decorum est’. Het leken mij gedichten die bij deze tijd passen.

Op de dag dat Rusland Oekraïne was binnengevallen stond ik met een groepje studiegenoten na college te praten. Voor de verandering ging het gesprek over de wereldpolitiek, en niet over daten of drinken. De sfeer was ernstig. We maakten harde grappen, waarbij de punchline een variant was op ‘wat maakt het ook uit, over een jaar staan we misschien met een geweer in onze klauwen en een helm op ons hoofd bij Warschau’. Ik vroeg of zij het leger in zouden gaan als Nederland werd aangevallen. ‘En dan sneuvelen we bij de slag om Leiden!’ riep iemand. Niemand gaf een serieus antwoord. Dat had ik ook niet verwacht.

De situatie is er sinds die morgen niet veel beter op geworden. Weinig landen lijken zich nog te bekommeren om internationaal recht of mensenrechten. Oude bondgenootschappen verkruimelen. Op straat is er onvrede. Landen stellen zich expansionistischer op. Steeds vaker heb ik het gevoel dat we richting een oorlog rollen. Niet nu meteen, maar over een paar jaar: de wereldorde van vroeger met Amerika als vredesbewaarder en lichtend voorbeeld moet nog iets verder vergaan. De voortekenen zijn er: landen herbewapenen, op YouTube krijg ik vrijwel dagelijks advertenties van Defensie en er gaat geen week voorbij of er wordt op de radio of bij NOS gepraat over een nieuw plan van het leger waarmee ze jonge mensen willen werven. Een van de dingen die mij nog helder bij staat uit Oorlog en vrede is de stelling dat historische gebeurtenissen niet afhankelijk zijn van de beslissing van één persoon, maar het gevolg zijn van een collectieve beweging in een bepaalde richting. Tolstoj geeft, als ik het mij goed herinner, het voorbeeld van de plundering van Moskou. Die plundering had sowieso plaatsgevonden, stelt Tolstoj, of Napoleon hem had verboden of niet: de soldaten waren door een gedachte bevangen geraakt en zouden hoe dan ook zijn gaan plunderen. De inval leek naar dit moment te hebben opgebouwd. Er was ook niet één bepaalde soldaat geweest die dacht: nu ga ik plunderen en dat anderen hem volgden. Er waren op meerdere plekken in de stad vrijwel gelijktijdig soldaten geweest die waren begonnen. De herbewapening en de uitbreiding van de krijgsmacht kan eenzelfde beweging zijn, naar oorlog. Dat hoeft natuurlijk niet, zo heeft de Koude Oorlog laten zien, maar ik krijg de indruk dat de wereld van vandaag de dag instabieler is.

Begrijp me niet verkeerd: als er gevochten moet worden omdat mogendheden ons of onze bondgenoten aanvallen, dan moeten we dat zeker doen. Maar oorlog voeren is niet glorieus. Ten strijde trekken niet iets heroïsch. Dat moeten we niet vergeten. De heroïek duikt pas op in de verhalen van sommige overlevenden. Het is mythevorming, misschien een soort propaganda te noemen. Voor de anderen is de oorlog een hel. In de strijd sterven of gewond raken is niet mooi. Dat zag Owen: ‘If in some smothering dreams, you too could pace/ behind the wagon that we flung him in,/ and watch the white eyes writhing in his face,/ his hanging face, like a devil’s sick of sin,/ if you could hear, at every jolt, the blood/ come gargling from the froth-corrupted lungs’.

Toen ik laatst op een feestje Owens gedicht ‘Dulce et decorum est’ voordroeg (waar het fragment hierboven aan is ontleend), zei iemand: ‘Ik vond het wel grimmig. Ik heb liever Tennysons “The charge of the light brigade”. Dat is heroïscher.’

Ik heb meteen een tweede gedicht van Owen voorgedragen. Weg met de heroïek. Want als de heroïek postvat dan is de echte strijd niet ver weg meer. Dan heeft de beweging zijn definitieve richting ingeslagen.

Daarom zal ik morgen nóg een gedicht van Owen leren.

Foto: Australische soldaten bij Ieper, oktober 1917. Australian War Memorial. Publiek domein.

De schilder Govert Teunisz Flinck is opgenomen in het Amsterdamse Pesthuis en zegt: ‘Mijn hele leven heb ik gewacht tot al mijn critici aan de pest, cholera, of tyfus gestorven zijn. Wachten tot iedereen verdwenen en vergeten is, behalve ik. Ja, ik heb rottige gedachten gehad, mijn hele leven. En nu? Eén ding hamert, hámert door mijn kop! Wanneer sterft HIJ!’

De Evangelische Omroep had samen met producent Eyeworks het plan opgevat voor een dramaserie over het leven van Rembrandt. Mooi en ambitieus natuurlijk, maar theater en films over onze grootste schilder mislukken altijd, er komt te weinig publiek op af. Dat weet iedereen in filmland, dus werden en worden er omwegen gezocht om toch het woord REMBRANDT op een affiche te krijgen. Regisseur Anders T. Jensen maakte van zíjn Rembrandt een action-comedy. Peter Greenaway filmde Nightwatching uitgaande van een door hem geconstateerd schietincident op de Nachtwacht. De Nederlandse Jos Stelling maakte met Rembrandt Fecit 1669 wel een strikt biografische film, maar die werd door pers en publiek zuinig ontvangen. En dan was er Rembrandt de Musical uit 2006. Alle lof voor producent Henk van der Meijden, maar bepaald geen succes. Het merk Rembrandt is box-office-poison.

Hoe kan dat en wat moesten we met dat verzoek van de EO?

Eerder had ik in mijn tv-serie Langs de Kant van de Weg over Vincent van Gogh de truc van de toeschouwer toegepast. In elk deel van deze serie heeft een bystander de hoofdrol, acht mensen die tijdelijk een rol speelden in het leven van Vincent, zoals broer Theo, schoonzus Jo van Gogh-Bonger, Paul Gauguin, een medepatiënt in het krankzinnigengesticht.

We besloten het vertelprocedé van de toeschouwer ook toe te passen bij de EO-serie. De titel werd Rembrandt en Ik.

Die ikken warren jeugdvriend Jan Lievens, echtgenote Saskia van Uylenburgh, leerling én rivaal Govert Flinck en Rembrandts dochter Cornelia. Ik schreef deel drie over Govert Flinck. Oscarwinnaar Marleen Gorris regisseerde de serie.

Het is 1658, de galerijen van het nieuwe Amsterdamse stadhuis aan de Dam worden gedecoreerd met panelen die onze Bataafse geschiedenis, onze vrijheidsstrijd tegen de Romeinen, moeten afbeelden. Deze prachtopdracht werd door de stad Amsterdam gegund aan Ferdinand Bol, Govert Flinck, Rembrandt en anderen.

Er ontstond al snel gedonder over geld en natuurlijk over de aard van de verplichte heroïek op de schilderijen: hoezo Bataven? Claudius Civilis? En wie was Hollands grootste schilder op dat moment? Kwaadsprekerij alom. De opdrachtgevers wakkerden de afgunst tussen de schilders ook nog ‘s aan.

Govert Flinck probeerde zoete broodjes te bakken met zijn vroegere leermeester Rembrandt, maar hij gebruikt een bezoek aan diens atelier om te spioneren.

Flinck kijkt er rond en is… Verbijsterd! Begrijpelijk, want Rembrandt had een vijf meter breed doek opgespannen en over die totale lengte en in één streek een lichtgevend, goudgeel tafelblad geschilderd.

‘Dit wordt mijn Samenzwering van de Batavieren onder Claudius Civilis.’ zei Rembrandt.

Govert wist ‘t meteen: Rembrandt gaat hiermee het Stadhuis niet halen, maar ik zal voor altijd zijn leerling zijn.

Als Govert iets zegt over de ongebruikelijke afmeting van het doek, haalt Rembrandt uit met: ‘Govert Flinck, je kunt de pést krijgen.’

En dat is precies wat er gebeurde. Govert ontkent aanvankelijk de donkere vlekken op zijn rug en armen. Die symptomen verdwijnen ook, maar komen terug in zijn mond.

Govert Flinck wordt ziek, doodziek en schreeuwt in een koortsdroom: ‘Al die zelfportretten van Hem! Vol minachting staren ze me aan, tot in volgende eeuwen Daarom ook maakt hij ze. O Heer, waarom heeft u mij in zijn schaduw geboren laten worden?’

Ik was al enige tijd bezig met dit scenario toen ik bedacht dat het verhaal van Govert en Rembrandt eenzelfde structuur heeft als dat van de componistenoorlog tussen Antonio Salieri en Wolfgang Amadeus Mozart. De oudere Salieri kon niet anders dan Mozart bewonderen, maar stikte tegelijkertijd in woede, afgunst en in zijn onvermogen om die nieuwkomer met een partituur te verslaan.

De competitie tussen de harde werker Salieri en het genie Mozart werd prachtig verfilmd naar Peter Shaffers toneelstuk Amadeus, en voor mij was die film zeer inspirerend, niet omdat Salieri of Mozart als karakters op zich zo boeiend zijn, maar wel hun confrontatie: een gevecht als op leven en dood.

Govert Flinck en Antonio Salieri, ze gaan ten onder aan zelfvergiftiging.

Govert schilderde toch twee boogstukken die nu nog in het Paleis op de Dam te zien zijn. Rembrandts Samenzwering van de Bataven onder Claudius Civilis echter was te groot en te woest, de randen werden weggezaagd en het doek verdween in de kelder van het Stadhuis. In 2014 was het even terug in Amsterdam. Nu hangt het doek weer in het Nationalmuseum in Stockholm.

Govert Flinck overleed aan de pest op 2 februari 1660. Rembrandt leefde nog negen jaar door. Hij kreeg spijt van de verwensing die hij Govert naar het hoofd slingerde.

‘Hm, Dat eh… Dat had ik niet moeten zeggen… dat ie de pest… Flinck was net zo’n duitendief, zo’n viespeuk en eh… ploeteraar als ik. Hm… Net zo. Maar ik schilderde beter.’

*

• De televisieserie Rembrandt en Ik werd in januari en februari 2011 uitgezonden. René van Zinnicq Bergmann als Govert Flinck, Michiel Romeyn als Rembrandt.     

Voorheen vervloekte ik de studiedagen van mijn dochters basisschool. Dat kwam deels doordat ik ze niet (als een georganiseerde ouder) aan het begin van elk jaar in mijn agenda zette. Gênant vaak heb ik balend voor die poort gestaan, opkijkend naar donkere lokalen.

Sinds dit jaar staan alle studiedagen in mijn agenda en mijn hekel is omgeslagen. Afgelopen vrijdag had Ada (8) vrij en ik had een paar verrassingen in petto.

Toen we haar moeder en broer hadden uitgezwaaid en ik kort had geschreven tilde ik haar op mijn fiets. Samen zoefden we door het centrum, mijn dochter zingend tussen mijn armen. Aad vocht overduidelijk tegen de aandrang te vragen wat de eerste verrassing van de dag zou zijn.

Als je een verrassing wacht dan voelt het alsof iets van binnen je middenrif op druk houdt, alsof je een visje met een zwemblaas bent. Ik denk dan ook dat mensen die op een verrassing wachten beter blijven drijven.

Na vijf minuten hield ze het niet meer. Kwamen we langs een winkeltje of een fijn café, dan vroeg ze of dat haar verrassing misschien was. Ik kuste haar bovenop haar hoofd en stak de Dam over, fietste de Damstraat in, koersend naar de Zuiderkerk.

Tegen die stokoude gevel parkeerde ik mijn fiets, luisterend naar het rondgaan van de radertjes in Ada’s hoofd. Bij een nieuwbouwpand drukte ik op een belletje met een glittersteen ernaast.

‘Kijk,’ zei ik, en wees haar op de steen. ‘Dat is een hint.’

Aads radertjes knarsten terwijl we de trap op liepen. Ze pakte mijn hand en we stapten door een openstaande deur op drie hoog, waar Louke op ons wachtte.

‘Dit,’ zei ik. ‘Is de Tandenfee.’

Louke liet Aad kiezen uit een bak glitters en drie tellen later lag mijn dochter op de behandelstoel, met grote ogen naar haar eigen tanden kijkend in een zakspiegel. Ze had een roze steentje gekozen, dat met beugellijm op haar tand geplakt zou worden. De operatie verliep succesvol en de vieze smaak van de lijm leek snel vergeten.

Terwijl we op weg gingen naar de volgende verrassing – Ada met een bijna manische glimlach zodat de hele stad haar glittertand kon zien – vroeg ik me af wat mijn probleem met die studiedagen toch altijd was geweest; waarom ik zo’n dag nooit simpelweg had afgeschreven om te genieten van mijn kind.

Ik hoorde me nog zeuren dat je als thuiswerkende nooit helemaal aan je werk toekwam en nooit echt aan je kinderen; dat je je werk daarom ging haten en ongeduldig tegen je kinderen werd omdat ze je van dat werk hielden – waarover je je dan weer schuldig voelde.

Wat een onzin, dacht ik. Dat zat allemaal maar in mijn hoofd.

De tweede verrassing van de dag was appeltaart bij Café de Druif, de derde werd een Turkse pizza bij Effendi op de Rozengracht. Tegen iedereen begon Aad over haar tand.

Ze mocht een badeendje uitzoeken bij een toeristenwinkel en koos het kleinste, goedkoopste roze dobberaartje dat er was, hield het veilig in haar handen op het stuur terwijl we weer naar huis toe zeilden.

Toen B thuiskwam vertelde Ada honderduit over haar dag terwijl ik er nog wat mailtjes uit deed en het begin van deze column tikte. Al mijn werk was gedaan en ik had een droomtijd met mijn kind gehad.

In mijn agenda checkte ik vast wanneer de volgende studiedag zou zijn.

Om mijn verhuizing naar Utrecht te vieren ging ik naar de bladmuziekzaak Broekmans en Van Poppel. Ik was er al lang niet geweest: de laatste jaren bestel ik mijn bladmuziek in hun webshop. Vroeger, toen mijn broer nog in Utrecht woonde, kwam ik er voor mijn gevoel regelmatig. Als we door de binnenstad liepen, vroeg hij of ik erheen wilde. Ik neusde dan rond terwijl hij wat ongemakkelijk om zich heen keek (hij bespeelt geen instrument). Soms knoopte hij een praatje aan met de man achter de toonbank.

Ik fietste naar het centrum en zette mijn fiets tegenover de winkel. Ik wist al welk boek ik wilde kopen: de polonaises van Chopin. Binnen had ik de keuze uit twee uitgaven: die van Henle en de Wiener-Urtext van Universal Editions. Als ik mag kiezen koop ik eigenlijk altijd de Henle-uitgaven. Ze bevatten vaak een uitgebreide inleiding en een zeer goed commentaar over de verschillende bronnen die zij gebruikt hebben om deze ‘leestekst’ uit op te bouwen (of het nu gaat om een muziekstuk of een oude tekst, in wezen verschilt de kunst van het bezorgen niet veel). En – niet geheel onbelangrijk – de bladspiegel is bijzonder prettig. Met het boek onder mijn arm keek ik nog wat rond, maar besloot het bij de polonaises van Chopin te houden.

Toen ik, eenmaal weer thuis, het boek nogmaals doorbladerde, kwam ik tot de conclusie dat ik eigenlijk iedere noot al kende. Onder het bladeren kon ik bij ieder notenbeeld het bijbehorende muziekfragmentje oproepen. Dat is niet zo gek: de polonaises heb ik door de jaren heen vele malen beluisterd.

Naar sommige composities van Chopin kan ik alleen luisteren. Als ik ze probeer in te studeren dan zorgen de zoetige harmonieën ervoor dat ik al na een paar dagen op ze ben uitgekeken. De polonaises behoren – verwacht ik – niet tot die stukken. De pianistieke bombarie voorkomt zoetsappigheid.

Maar ik zal ze in Utrecht moeilijk kunnen instuderen: in mijn studio heb ik geen (elektrische) piano. Ik heb wel een mooi uitzicht, zoals ik iedereen die het horen wil vertel. Toen ik in Amsterdam woonde, was dat wel anders; daar keek ik bij de overburen naar binnen. Maar ook daar had ik geen piano.

Van de pianist Arthur Rubinstein wordt verteld dat hij eens een stuk instudeerde tijdens een treinrit: moeilijke passages oefende hij op zijn knie. Vroeger, als mijn broer bij mijn ouders was en niet wilde dat ik piano speelde (hij vond de piano te luid), vroeg hij wel eens of ik niet net als in The Pianist op een tafel kon oefenen. In die film beeldt Wladyslaw Szpilman zich op zijn onderduikadressen in hoe hij Chopin speelt. Ik vond het altijd een flauw voorstel van mijn broer, maar toen ik met Chopins polonaises voor mijn raam zat, moest ik er weer aan denken.

Ik ben in staat om zonder piano vingerzettingen uit te schrijven. En ik hoor zoals gezegd de muziek terwijl ik de noten lees. Soms meen ik de spieren in mijn vingers te voelen bewegen als ik een partituur bekijk. Mijn pianodocente vertelde mij ooit dat leerlingen van Paul Wittgenstein, die in de Eerste Wereldoorlog zijn rechterarm verloor, spieren in zijn stompje zagen bewegen als hij voor hen vingerzettingen uitschreef.

Zou het kunnen dat die kleine spieractivatie die er tijdens het ‘lezen’ van een partituur is, genoeg is om spiergeheugen te kweken dat zo goed is dat ik het stuk weg kan spelen als ik eenmaal weer achter een echte piano of vleugel zit? Rubinstein kon het dus blijkbaar. Maar ik ben geen Rubinstein. Toch moet ik misschien eens de proef op de som nemen.