Een van de personages uit De Saamhorigheidsgroep (2020), de nieuwe roman van Merijn de Boer (1982), ziet in New York City een zwerver op straat slapen:
‘Een bebaarde kerel lag languit op een oude en vieze doos, met zijn mond open en zijn handen met de palmen naar boven. Hij was uitgeteld. Naast hem lagen een halfvolle fles whisky en een gescheurde zak chips. Zijn kleren waren buitengewoon ranzig. Zijn schoenen – of wat daarvan over waren – stonden naast zijn voeten, die zwart zagen van het vuil en bovendien onder de zweren en kloven zaten. Zijn nagels waren zo lang dat ze de tenen verborgen. Ze leken op beschimmelde gemberwortels.’
Waar dit bij veel schrijvers een bijna willekeurig detail zou kunnen zijn, is dit fragment van grotere betekenis binnen het oeuvre van De Boer, die excelleert in beschrijvingen van lichamelijke verwaarlozing. In zijn debuut Nestvlieders (2011) staat het verhaal ‘Balthasar Tak’, een bijna tergend gedetailleerd portret van een bijzonder onsmakelijk figuur: ‘Van dichtbij ruiken zijn haren, niet alleen nu hij op het vliegveld zit, naar een nest met bedorven eieren erin.’ Het personage wordt alsmaar ranziger, totdat hij uiteindelijk op gruwelijke wijze om het leven wordt gebracht. Je zou kunnen denken dat hier sprake is van een uitbanning, dat de schrijver hier bruut afrekent met zijn eigen angst voor verslonzing of verval. Maar ook in later werk van Merijn de Boer, zoals zijn roman De nacht (2014) of het verhaal ‘Een vaderfiguur’ uit De geur van miljoenen (2018), is degeneratie nooit ver weg.
Ook in De Saamhorigheidsgroep is wel wat viezigheid te vinden, maar qua sfeer en toon is het boek eerder verwant aan de merkwaardige liefdesroman ’t Jagthuys (2016), waarin een verhouding ontstaat tussen zorgverlener Vera en de gehandicapte maar geniale en gevoelige Binnert. Een belangrijk verschil zit in de vorm: waar De Boers vorige twee romans relatief geconcentreerde boeken met enkele personages en een relatief constant decor waren, is zijn nieuwste een breed opgezette vertelling over een tiental leden van een idealistische vriendengroep in de jaren tachtig.
Buiten twee kortere episodes in New York en Jeruzalem, waar Bernhard Wekman werkt als diplomaat, speelt de roman in Haarlem. Hoewel geen activist van nature, wordt Bernhard door zijn vriend Felix geïntroduceerd bij De Saamhorigheidsgroep, die zich middels acties en donaties inzet voor ‘de Derde Wereld’. Als buitenstaander is Bernhard geïntrigeerd door deze eigenzinnige gemeenschap, en hij geniet tegen zijn eigen verwachtingen in van het groepsgevoel. Maar het ingrijpendste is zijn verliefdheid op een van de vrouwen uit de groep, Liza. Aanvankelijk verleidt ze hem alleen zodat Bernhard het kind kan verwekken waar Liza en haar onvruchtbare man naar verlangen, maar al doende blijkt er meer tussen hen te zijn. Er bloeit een hevige liefdesverhouding op, die wordt afgekapt wanneer Liza een zoon krijgt en Bernhard voor zijn werk moet emigreren. Terugblikkend realiseert hij zich dat die Haarlemse jaren de gelukkigste van zijn leven waren.
Maar deze hoofdlijn is verpakt in een boel korte en langere verhalen over personages die in de loop van het boek steeds weer opduiken. Zo is er Douwe, de zoon van een van de groepsleden, een zwaarmoedige jongen die Misdaad en straf leest maar opleeft wanneer zijn leraar Latijn hem een feestelijk rood jasje geeft. Of Felix, die als jurist zijn grote gezin onderhoudt en ’s ochtends om zes uur op de wc – de enige stille plek in het kleine huis – aan zijn proefschrift werkt. En Haje, uitbater van een drijvend stamppot-restaurant, dat geterroriseerd wordt door Jacques, een morsige journalist die eerst heel links en nu heel rechts is, en die onmiskenbaar gemodelleerd is op de schrijver Jacques Gans (1907-1972). Wanneer Haje de overlast zat is, vaart hij zijn etablissement naar Wallonië, waar hij een vrouw ontmoet en goede zaken doet door voor blinde mijnwerkers te koken – je moet er maar opkomen.
Al die verhalen geven De Saamhorigheidsgroep een negentiende-eeuwse volheid: er is veel meer dan alleen een plot, zonder dat alle uitweidingen de hoofdlijn verduisteren of vertragen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Merijn de Boer klassieke Russische schrijvers als Toergenjev, Tolstoj en Dostojevski als voorbeelden beschouwt, zoals hij in een recent en vrij persoonlijk radiointerview vertelde. Daarnaast lijkt hij het devies van Flaubert, die andere grote negentiende-eeuwer, te hebben nagevolgd: De Saamhorigheidsgroep bevat geen moreel oordeel over de personages, hoe tragisch, onbeholpen of lachwekkend hun geklier ook is. Maar het soms wat sardonische perspectief uit zijn vroege werk is hier verruild voor een warmere, begane blik, die mij eerder tot ontroering dan tot grimassen heeft aangezet. Dat is waarom ook ik De Saamhorigheidsgroep zijn beste boek tot nu toe vind.
