Dolf Verspoor
Glimp van Tirso’s ‘Don Gil’

De spaanse geestelijke Tirso de Molina, 1584-1648, wordt als toneelschrijver gemakshalve gedoodverfd als de schepper van de Don Juanfiguur in zijn ‘Burlador de Sevilla’.

Laat men dit gemak geheel varen, dan is er kans om de vele andere Tirso’s te ontdekken. Bijvoorbeeld de man van dè superkomedie bij uitstek, waarvoor van Aristofanes tot Shakespeare en Molière het puikje der komedieschrijvers diep de hoed zouden hebben afgenomen: de travesti-komedie ‘Don Gil’, gezegd ‘Don Gil de las calzas verdes’ – ‘met de groene broek’. Gil rustig op z’n hollands uit te spreken: Giel. In zijn verrukkelijk geschreven ‘Beknopte Geschiedenis der Spaanse Letterkunde’ noemt Van Praag, die zijn woorden weegt, dit stuk ‘eenvoudigweg geniaal’.

Het plan om ‘Don Gil’ in Nederland te brengen is mogelijk gemaakt door de Haagsche Comedie en het enthousiasme van Joris Diels, in wiens regie het in het nieuwe seizoen wordt gepresenteerd. Dat haalt voor Nederland een dikke drie eeuwen achterstand in, en naar mijn bescheiden mening zal het dan raadselachtig worden waarom we het al die tijd zònder ‘Don Gil’ hebben kunnen stellen.

Naar aanleiding van Moreto’s meer verbale, ‘Minachtend, uw Minnaar’ ofwel ‘Doña Diana’ heb ik er al eens op gezinspeeld dat de tegenwoordige tijd langzaamaan begint heen te komen over het naturalistische vooroordeel, en dat de kunsten tegenwoordig door de bank apert een barokbeeld te zien geven. Voorbeelden geef ik bij gelegenheid wel eens. Zelfs een kritikus van zo touchant beperkte gaven als de toneelrecensent van de NRC is op zijn manier uit de dommel geschud, en gebracht tot een welwillende bejegening van een groot man die hij blijkbaar tot dusverre voor aftands had versleten: ‘De oude Gordon Craig – aldus Nederlands overschatste blad – heeft eens betoogd dat de kunst van het toneel een synthese is van de elementen van spel, stuk, decor

en dans: handeling, woorden, lijn en kleur, ritme. Toch wel een aardige uitspraak…’ Cursivering overbodig.

De inhoud van ‘Don Gil’ is gelukkig te vernuftig en te gecompliceerd om hier eventjes te worden samengevat. In elk geval is het zo dat een jongedame uit de provincie, Juana, ongezien haar vriendje achterna reist naar Madrid waar die jongeman uit is op een duurder huwelijk; Juana èn ontrouw vriendje laten zich daar allebei doorgaan voor ‘Don Gil’, zij met het doel om zijn plannen heerlijk in de war te sturen. In de tweede scène van het eerste bedrijf, nog vóór de poort van Madrid, ontmoet Juana, verkleed dus als man, een weggelopen knecht die een lang en levendig relaas ophangt van zijn ervaringen bij vroegere meesters: het provinciale dametje wordt door dit picareske verhaal dusdanig ontgroend, dat ze, na de knecht Caramanchel in dienst te hebben genomen, in een nietsontziende intrigestijl heel Madrid op stelten zet en zelfs de knecht totaal overbluft. Uit het inleidende verhaal van de knecht Caramanchel volgen hierna enkele fragmenten, die uiteraard geen flauw idee geven van het knetterende vraag- en antwoordspel dat voor het stuk karakteristiek is.

Om duidelijk het cabaretkarakter weer te geven dat in onze tijd eindelijk weer door het publiek toelaatbaar wordt geacht op de toneelplanken, heb ik vrijwel overal, en voor mijn doen voor het eerst bij de vernederlandsing van een klassiek spaans stuk, de korte rijmende verzen daar gehandhaafd waar de auteur ze ook had. De rijmen zijn zo opzettelijk dat geen enkele Ibseniaan kans zal zien ze te verdoezelen. De acteurs géven ‘nummertjes weg’: het enige verschil met een musical is dat er niet zo in wordt gezongen. In de monoloog van Caramanchel heb ik enige variatie aan versvormen gebruikt: knittelverse, vijfvoetige jamben hier en daar, en zo meer. Het is het enige gedeelte uit ‘Don Gil’ dat zich in enkele fragmenten laat voorzetten; wat daarna komt vooronderstelt zoveel kennis van het voorafgaande dat het zich niet laat excerperen. Laten we dus Tirso aan het woord, bij monde van Caramanchel.

Tirso de Molina: monoloogstaaltjes uit ‘Don Gil’