…wordt er hard gewerkt aan het 456ste nummer. [klik]

Met Suzanne van der Aa, Raymond Carver, Astrid Staartjes, Gustaaf Peek, Hans Boland, Arno Camenisch, Miek Zwamborn, Daniël Rovers, Jeroen Mettes, Branko Van, Juan José Hoyos, Luc de Rooy, Pablo Escobar, Luna Miguel, Hannah van Binsbergen, Pieter Kranenborg, Daan Doesborgh, Kazim Cumert, Carel Peeters, Bregje Hofstede en Roman Helinski.

Onder redactie van Martijn Knol, Gilles van der Loo, Lieke Marsman en Marko van der Wal.

 

Onze zaterdagblogster Anne-Marieke Samson werd onlangs geïnterviewd door onze collega’s van ‘de’ LINDA. Uit solidariteit ondergingen Gilles en Marko hetzelfde lot. Vandaag is het de beurt (no pun intended) aan Martijn. Lezing is facultatief.

Deel 1

Kun je ons in één zin vertellen waar De val van Jacob Duikelman over gaat?

Die vraag hebben de auteur, Anne-Marieke Samson, en mijn collega Marko van der Wal al afdoend beantwoord.

Wat is ’t mooiste boek wat je ooit hebt gelezen en waarom?

Je mag m’n lul fotograferen en je mag m’n boekhouding checken. Maar deze vraag is te intiem. En die beantwoord ik dus niet.

Hoe ben je begonnen met schrijven?

Ondanks mijn smeekbeden, weigerden mijn ouders me te onttrekken aan de leerplicht. Ergo: ik moest naar de basisschool. En daar is het allemaal begonnen. Lezen, schrijven, kritisch nadenken. Keten.

Waar laat jij je door inspireren?

Schrijfzin heb ik altijd. Dat zal wel betekenen dat ik me door alles laat inspireren. Mijn pen is een allemansvriend. En dat is niet dubbelzinnig bedoeld.

Wie moet jouw boek absoluut lezen?

Moeten? En dan ook nog absoluut? Als je het zo formuleert luidt ’t antwoord: niemand. Fuck autoriteit.

Pauze!

Fijn, fijn. Het is wel slopend zeg, zo’n interview.

Deel 2

Als jij hoofdredacteur van LINDA was, welk thema zou de volgende LINDA dan hebben?

Mijn eerste idee is: vrouwenemancipatie als antwoord op het hitsige, materialistische discours van de glossy’s. Mijn tweede: uitbuiting en kinderarbeid in de mode-industrie. Derde: cosmetica en dierproeven. Vierde: glossy’s, eenzaamheid, jaloezie en het onbehagen in de cultuur. Vijfde: nieuws als entertainment en journalistieke moraal. Maar uiteindelijk zou ik, geloof ik, toch kiezen voor: liefde, zelfacceptatie en plastische chirurgie. Eventueel kunnen we een themanummer maken waarin we artikelen over facelifts ‘doorsnijden’ (woordspeling!) met een aantal artikelen over doe-het-zelven. Met de mensen van marketing kunnen we dan advertenties werven bij GAMMA en bij de BURDA… ik zie stuntaanbiedingen met stanleymessen en naaigaren!

Welke reactie op je boeken is je het meest bijgebleven?

Een uitnodiging van een psychiatrische kliniek – ik mocht ‘kosteloos en geheel vrijblijvend’ kennis komen maken. Dat vond ik zo genereus! Jammer genoeg leed ik in die tijd aan pleinvrees waardoor ik een beetje aan huis gebonden was.

Het thema van LINDA-meiden is beauty. Wanneer voel jij je op je mooist? En wanneer op je lelijkst?

Het mooist voel ik me altijd een maand of drie na een cosmetische ingreep. Als alle korsten zijn weggewassen, de blauwe plekken egaal zijn opgelost in mijn huid en ik weer kan lachen zonder dat ik ’t gevoel heb dat m’n pruik van voren naar achteren beweegt.

Het lelijkst: de ochtend na een operatie… als het verband dan van mijn hoofd wordt gewikkeld en ik in de spiegel ’t gezicht zie van iemand die zich net een kwartier op zijn bakkes heeft laten stompen door Mike Tyson. Maar je kent het spreekwoord, hè? Wie mooi wil zijn…

Wat is je favoriete film?

De lift, hahaha! Nee hoor, grapje.

Heb je een –

‘Wacht… ik heb een beter antwoord op die vraag over schoonheid… Mijn lievelingskleur is rood, dat zal je vast niet verbazen, en als ik mijn haar in een staart bind, gebruik ik daar tegenwoordig vaak een rood elastiekje voor. Het feit dat ik dat zelf niet kan zien, dat rode elastiekje – extra spiegels en picturale parallelle werelden daargelaten – dát vind ik mooi.’

Wil je m’n geschoren kutje zien? Of moet ik nog zo’n saaie, serieuze vraag stellen?

Eh, doe mij de vraag maar…

Heb je een schrijfritueel?

Nee.

Verdien je je brood met schrijven? Wat doe je nog meer?

‘Nou, de Schone Letteren hebben me Lelijk Geruïneerd, LINDA, dat mag je best weten. Na tien jaar kutten ben ik totaal blut. Ik heb helemaal niks. Geen huis, geen bezit, geen vermogen. Maar ik ben wel gelukkig, haha! Serieus! Maar wat dat ‘brood’ betreft: om in alle rust en comfort aan mijn nieuwe boek te kunnen werken, heb ik op de zwarte markt een paar ton geleend. Dus het is wel heel belangrijk dat mijn boek straks een SuperMegaBestseller wordt, want de Joegoslaven van wie ik die poen heb geleend, die hebben al aangekondigd dat ze, zodra ik straks maar één betalingstermijn mis, meteen met een nijptang langskomen om er één van mijn vingers af te knijpen… Nou tik ik met acht vingers, dus de eerste maanden moet ik toch gewoon – ’

En wat doen ze nadat je de elfde termijn hebt gemist?

Dan zagen ze m’n hoofd eraf.

Echt? Wat bizar! Dankjewel voor dit openhartige gesprek.

Jij bedankt, LINDA.

——

Volgende week: Elders (novelle), Ibrahim Maalouf in Vredenburg (Utrecht), een handvol cinema. En meer.

 

Enkele weken geleden werd mijn nieuwste roman, getiteld Misschien wel niet, ten doop gehouden in Antwerpen. Op deze feestelijke avond was ook mijn oude scriptiebegeleider Antoon van den Braembussche aanwezig. Hij had een mapje bij zich dat hij mij overhandigde. Hierin zat een stapel brieven die ik hem als student stuurde. Wij woonden niet in dezelfde stad en ik had in mijn studententijd nogal eens de neiging om op reis te gaan, vandaar dat ik hem op deze wijze op de hoogte hield. Bovendien was dit in een tijd voordat ik gebruik maakte van e-mail.

Het is lastig te omschrijven wat er door me heen ging toen ik het pakketje brieven aannam. Ik was er enerzijds blij mee, maar anderzijds wilde ik er het liefst niets van weten. Waar dat gevoel van weerzin vandaan komt weet ik niet, maar de brieven liggen nu al wekenlang ongelezen op mijn bureau. Ze liggen daar en liggen daar. Ik kan ze niet uitzetten of laten verdwijnen door op een prullenbak-icoontje te klikken. Ik kan ze natuurlijk bij het oud papier gooien, maar die handeling gaat mij net iets te ver.

Waar ik bij het zien van deze brieven steeds aan moet denken is dat die brieven met de hand zijn geschreven, door handen gesorteerd en rondgebracht en weer naar mij teruggebracht. Daar kwam geen enkele bron van elektriciteit bij kijken. Wat een verschil: zonder elektriciteit zijn onze huidige e-mailcorrespondenties helemaal niets, opgelost, foetsie. En zelfs al zou je een brief met de hand schrijven en een postzegel op de envelop plakken, zou een groot deel van het sorteren en herkennen van postcodes zonder elektriciteit vastlopen.

Misschien komt het omdat ik als kind van hippie-ouders de eerste jaren van mijn leven zonder elektriciteit heb gewoond, ik weet het niet, maar het is een kleine obsessie van me geworden om te bedenken wat we nog zonder elektriciteit kunnen. Oké, nog heel veel natuurlijk, zoals slapen, op de bank liggen, wandelen of hardlopen, maar de meesten dragen al rennend toch een iPod, hartslagmeter of telefoon- bereikbaar moet je natuurlijk wel zijn. Voor seks heb je geen elektriciteit nodig. Maar als je regelmatig hardloopt en seks hebt, wil je soms wel douchen, het liefst warm, en daar heb je dan weer wel elektriciteit voor nodig.  Eten kun je op zich zonder (voeding koel bewaren of klaarmaken wordt al lastiger). Ademen, zingen én lezen kan zonder. Het lezen van een papieren boek. En als je echt consequent wilt zijn, laat je de lamp uit en steek je een kaars aan. Lezen bij kaarslicht. Klinkt als schrijven met een ganzenveer.

Laatst las ik in de krant over de toegenomen hoeveelheid tablets en laptops op lagere scholen. Nog los van de invloed die het staren naar schermpjes op het cognitieve, motorische en sociale vermogen van kinderen heeft, verbaas ik me erover dat we deze jonge kinderen nu al afhankelijk maken van elektriciteit. Waarom wordt dit argument eigenlijk nooit gebruikt? We worden continu gewaarschuwd: we moeten energie besparen! Alarmbellen rinkelen: er wordt te veel energie verbruikt! Maar ondertussen maken we ons op alle mogelijke manieren afhankelijk van elektriciteit, fysiek en mentaal, en voeden onze kinderen met deze afhankelijkheid op.

De mentale afhankelijkheid is misschien nog wel het grootst; als internet door een stroomstoring een dag plat ligt, raakt de gemiddelde Nederlander in paniek, door tieners wordt dit nog sterker gevoeld.  Als ik langs mijn bureau kijk, zie ik maar liefst tien stopcontacten. Toegegeven, dat is wat veel van het goede. Naast het beeldscherm waar ik deze letters op zie verschijnen, liggen mijn oude brieven.  Waarom wil ik die brieven niet teruglezen? Misschien omdat ik vrees dat het beeld niet klopt dat ik van mijzelf heb? Of omdat ik bang ben dat die brieven herinneringen bij me boven brengen die ik liever zou vergeten? Als het mails waren, had ik ze tenminste in een folder kunnen opslaan om ze daarna weer te vergeten. Maar het lukt me niet deze papieren ongelezen weg te bergen. Waarom niet? Ik weet het niet. Ik zal ze maar eens gaan lezen.

 

_____________________________________________________________________________________

Dit is Jannahs laatste blog voor Tirade. De redactie dankt haar van ganser harte voor haar mooie bijdragen deze maand.

 

 

 

 

 

Aanstaande zondag is het helaas alweer de laatste keer dat onze oktoberse gastblogger Jannah Loontjens iets zal plaatsen. Maar niet getreurd, november kent een waardig vervanger

namelijk Maarten van der Graaff!

Maarten van der Graaff (1987) debuteerde in 2013 met de bundel Vluchtautogedichten bij uitgeverij Atlas Contact. In 2014 werd deze bundel met de C. Buddingh’-prijs bekroond. Hij publiceerde poëzie en proza in verschillende tijdschriften en is veel op de podia te vinden. Hij is redacteur en medeoprichter van het online literair tijdschrift Samplekanon.

 foto: Jan Glas

 

Waar het ook heel akelig is: in de Centraal Afrikaanse Republiek. Geen IS, geen Boko Haram. Maar moordende christenen. Het is een eeuwigdurende zorg dat anderen je focus op de wereld bepalen, maar het is niet anders. Je kunt dus bijvoorbeeld denken dat vrijwel overal radicale Islamieten aan het moorden zijn omdat de kranten daarvan volstaan, totdat je in The New Yorker van deze week het groot stuk van Jon Lee Anderson leest. In CAR is na een aanvankelijke aanzet van de Selaka, moslimrebellen die een eigen stuk van het land claimden, een grote tegenbeweging van met name christenen ontstaan, de Anti-Balakamilitie die overal etnisch en vooral religieus zuivert. Christelijke nederzettingen doen hier en daar hun best om de moslim-minderheid te beschermen.

Jon Lee Anderson schrijft al twee decennia voor The New Yorker, hij heeft ook een reeks boeken op zijn naam. Dit gesprek met hem is interessant. Wat zou het nou kosten, zo’n 14 bladzijden vullend artikel. Of: wat moet Condé Nast Anderson betalen om te zorgen dat hij de grote schare lezers van het blad op zijn tijd goed inhoudelijk kan informeren over een niet zo bekend gebied? Anderson spreekt heel veel mensen, ik denk dat er 20 geciteerd worden in het artikel ‘A reporter at large. The Mission, a last defence against genocide’, hij beschrijft  gebeurtenissen waarover hij spreekt die zich over pakweg een maand of vier of vijf uitstrekken. Als we de man nou eens een maandsalaris van 2.000 euro geven, dan zitten we op 10.000. Bruto 15.000

Reizen en onkosten, 4.000. Verzekeringen 600, geld om de communicatie wat te vergemakkelijken: 1.500. Zou het 20.000 euro kosten, zo’n reportage? Dat denk ik wel. En dat kan alleen als je heel veel tijdschriften verkoopt.

Dit soort dieptereportages kunnen helaas niet bestaan in landen met een lezende bevolking in een kleine taal.

Voor een artikel van 6 pagina’s in Vrij Nederland zal de redactie de journalist waarschijnlijk 1.100 euro betalen. Dat is dus een kleine twee weken werken. Dan kun je dus een half boek lezen, en drie mensen spreken. Het is tragisch, maar dat is de realiteit. Maar waarom vertaalt Vrij Nederland of De Groene niet veel vaker dit soort artikelen? 360 Magazine, die doet dat. Dat is toch een heel goede ontwikkeling, want eenvoudig gevolg gevend aan bovenstaande argumentatie: wij kunnen het zelf niet betalen en willen toch echt heel goed geïnformeerd worden.

Ik lees dus 360 Magazine de komende maanden en geef een kwartaal-abonnement cadeau aan de eerste drie schrijvers/vertalers  die mij vertellen welke internationale reportage van het laatste jaar  in welk groot buitenlands blad dan ook vertaald moet worden en bijvoorbeeld in Tirade zou moeten worden geplaatst.

Het ramboetanseizoen is voorbij. Ik kan het moeilijk accepteren en sla ze in wanneer ik ze maar zie. Javaanse Surinamers verkopen de vruchtjes nog overal langs de weg, maar weten zelf ook dat het einde nadert.

Een verse lychee heeft frisheid bovenop het weeë zoet, iets wat je meestal niet meer terugvindt tegen de tijd dat ze in Nederland aankomen. De ramboetan (en alleen de dagverse) is veel meer dan dat: een sappig, friszoet genot van een zuurtje in zachtstekelig en bijna cyclaamkleurig vel, dat aan Nadim meteen de benaming egelballetje ontlokte.

Op de eerste dag in Paramaribo was het raak, en sindsdien heb ik een standing order bij de mevrouw op de markt. Als ze lekker zijn: 3 bossen voor Gil.

Suriname en haar klimaat maken het onmogelijk je lang zorgen over dingen te maken. Wat er ook aan de hand is (een afgekeurd manuscript, problemen op kantoor), als ik met een tas vol egelballen naar huis sjok, glijdt het door de barsten in het asfalt de rode aarde in.

Geloof me, ik doe mijn best om mijn zorgen te koesteren en aan te wakkeren met alle neurotiek die ik in me heb, maar het gaat gewoon niet. System override. Als een goedaardig virus dringt dit land je poriën binnen, waarna het je bloedbaan insluipt en fluitend in de weer gaat aan je binnenste. Die knoppen kunnen wel om, zegt het. En dat daar heb je ook niet nodig. Wat hangen die besognes hier rond? Hop, buiten met die bende. 

Vergeten is gemakkelijk, hier. Zo gaven we een vriend een lift door de stad, een Surinamer die ooit zijn land verliet vanwege Bouterse en de zijnen en hier terugkwam met het oog op verzet. Hij vertelde ons dat Bouterse op dit moment waarschijnlijk de beste persoon is om Suriname te leiden.

‘Ik ben de jaren ’80 niet vergeten,’ zei hij. ‘Maar Bouterse is wie de mensen willen en hij doet tegenwoordig een hoop goed.’

‘Maar moreel gezien, dan?’

Onze vriend glimlachte en tikte mijn arm aan. ‘Ga hier rechts. We zijn vlakbij. Wat ik zeg: Bouterse is wie de mensen willen.’

Ik sloeg af, stak mijn vrije hand in de tas met ramboetans die tussen ons in stond en dacht na over mijn volgende vraag. Ik zou respectvol aandringen, me vastbijten, uiteindelijk écht antwoord van hem krijgen.

‘Daar is het,’ zei hij, en wees naar een kleine ijswinkel met een roestig klimrek ernaast. Ik parkeerde, trok mijn sleutel uit het contact en zette de gepelde ramboetan tussen mijn tanden. Terwijl we uitstapten om softijs voor Nadim te kopen overviel het me opeens weer in al zijn hevigheid: dat het seizoen bijna was afgelopen.

 

‘Hé, kijk… Maarten Baas… Yo, Maarten, wat ben je aan ’t doen?’

‘O, ik zit een beetje te tikken… tijdens de Dutch Design Week schrijf ik iedere dag een kleine column voor het Eindhovens Dagblad.’

‘Huh? Kun je dat ook?’

‘Wat?’

‘Schrijven. Je bent toch ontwerper?’

‘Vormgeven is toch vormgeven? Eerst krijg je een idee en daarna kijk je in welk medium je ’t uitwerkt.’

‘O, ja. Natuurlijk!’

‘Maar volgens mij is ‘r wel een groot verschil tussen fictie en non-fictie. Ik bedoel: zo’n stukje schrijven over mijn eigen leven lukt me nog wel, maar als ze mij zouden vragen om allerlei dingen te verzinnen: dat zou ik nooit kunnen.’

‘Ach, dat verschil tussen fictie en non-fictie moet je niet overdrijven hoor: op mijn boeken staat ‘roman’, maar alles wat ik schrijf is 100% autobiografisch.’

‘Hahaha!’

‘Hahaha!’

‘Zo, nu ga ik weer verder als je ’t niet erg vindt.’

‘Wacht ff… kun je de lezers van Tirade kort uitleggen wat de Week van het Ontwerp eigenlijk behelst? Wat is er zoal te zien en te doen?’

‘Heb je een computer?’

‘Ja.’

‘Heb je google?’

‘Ja.’

‘Zoek ‘t dan lekker zelf op.’

‘Hahaha!’

‘Nee, wacht… misschien is ‘t wel sympathiek om een linkje te maken naar de mensen van Kazerne, die zijn deze week net open gegaan.’

‘Doe ik. Maar stuur mij dan je eerste column door. Zet ik die op de Tirade-blog.’

Het schoentje van Jet

Door: Maarten Baas

De zon straalt, een strakblauwe hemel. De terrassen zitten vol. Af en toe het geronk van helikopters waarmee politici, filmsterren en popzangers naar Eindhoven worden gevlogen.

Iets te laat loop ik het van Abbe binnen voor de opening van Sense/ Nonsense. De crew staat me zenuwachtig op te wachten; een suppoost sleurt me naar de zaal met mijn stukken.

Aan het geroezemoes hoor ik dat de delegatie van hoogwaardigheidsbekleders (Neelie Kroes, Thomas Widdershoven) en celebrities (Hans Klok, Paul Haenen) nadert. Minister Jet Bussemaker loopt voorop. Ze ziet er prachtig uit. Een hemelsblauw rokje, blouse met roezelkraag en paarse hakschoenen.

Op het moment dat de minister – stralend – met uitgestrekte hand op me af komt, breekt de hak van haar rechterschoen. Ze verzwikt haar enkel. Ik zie hare excellentie bijna omvallen, spring naar voren en weet haar op tijd op te vangen. Opgeluchte oh’s en ah’s gaan door de zaal. Burgemeester Van Gijzel zet een applausje in. Jet en ik schieten in de lach. Met die verzwikte enkel kan ze niet verder lopen. Ik draag haar naar zaal 5 – ze is zo licht als een schoolmeisje – en til haar in de Slow Car van Jurgen Bey. In het elektrische wagentje vervolgt de minister haar bezichtiging.

Glunderend rijdt ze langs stukken van Tord Boontje, Atelier NL en Wim T. Schippers.

Aan het einde van de middag draag ik de minister de lift in. Haar helikopter staat al te wachten op het dakterras van het van Abbe. ‘”Nou”, zegt Jet met een knipoog, “designers zijn een stuk nuttiger dan ik had gedacht”.’ Zwierig draait haar helikopter de schemering in. Terug in mijn zaal zie ik het muiltje van Jet liggen. Ik steek het in mijn binnenzak. Voor het slapengaan, zet ik de schoen op een lege plank van mijn Billy.

Morgen: De Witte Dame.

Van maandag 20 tot en met zaterdag 25 oktober schrijft Maarten Baas iedere dag een kleine column voor het Eindhovens Dagblad. Dit is de eerste uit de reeks. De volgende afleveringen zullen niet op deze blog verschijnen, wel in de papieren en digitale editie van het E.D. Bovendien kun je de columns lezen via Blendle.

—————

Volgende week: (Eindelijk!) De LINDA Questionnaire. En meer. Kiekjes hierboven: M.K.

Doorgaans als ik in Zweden ben om mijn familie te bezoeken, doe ik niet veel meer dan door het bos wandelen, wat lezen en zittend op een rots voor me uit staren. Maar nu is de tijd van de elandenjacht net begonnen en dat betekent dat we op onze hoede moeten zijn. Deze jacht is geen elitesport of een bezigheid van een kleine groep fanatici, de elandenjacht is er voor iedereen; mensen van alle bevolkingsgroepen, leeftijden en milieus doen er aan mee. Het is een traditie waar kinderen mee opgroeien, het journaal opent ermee. In sommige streken in noord Zweden verdelen ze het jaar in de tijd ‘voor’ en ‘na’ de elandenjacht.

Op het eerste gezicht lijkt alles hetzelfde, het is stil in het bos en de jagers houden zich goed verborgen. We waagden ons op een wandeling, maar bleven toch wat angstvallig op de grindwegen. Het is een griezelig gevoel dat je beloerd wordt en dat er uit het niets kogels langs je hoofd kunnen suizen. Elk jaar worden er wel een paar mensen per ongeluk geraakt. Een keer was een man door een kogel getroffen die eerst door een eland heen was gegaan. Zowel de eland als de man waren dood.

We liepen ongeveer een halfuur door het dichte bos waar mijn vader woont en waar je normaal gesproken geen ziel tegenkomt. Onderweg ontdekte ik een jager die in camouflagepak met geweer over de schouder een jachtpost opklom (zie foto). De vrouw die in het eerstvolgende huis woont, zag ons aankomen en riep me verschrikt toe dat ik in mijn bruinen lederen jasje voor een dier aangezien kon worden. Ze schieten namelijk niet alleen op elanden, maar ook op reetjes, vossen, hazen en wilde zwijnen. Een groot dier kan op driehonderd meter afstand dodelijk geraakt worden. Lokale bewoners die zich in de jachttijd het bos in wagen, dragen over hun jassen felgekleurde vestjes, of binden oranje linten rond een pet of muts.

Behalve de jacht is er nog iets dat de vredige sfeer in het bos verstoort: gedender van overvliegende gevechtsvliegtuigen. Sinds de instabiliteit in de Oekraïne laten de Russen hun militaire vliegtuigen vlak langs de Zweedse landsgrens vliegen, waarop de Zweden met vergelijkbaar machtsvertoon reageren. Nu gaat de vliegroute richting de grens boven de Oostzee net over het bos waar het huis van mijn vader staat.

De Russen laten hun vliegtuigen soms op slechts enkele meters afstand langs de Zweedse straaljagers scheren. Niemand weet in hoeverre ze hier de opdracht toe krijgen. Het zou goed kunnen dat de piloten jonge militairen zijn die stoer willen doen en showen hoe goed ze kunnen vliegen. Soms kan dat soort waaghalzerij, kleine stommiteiten of persoonlijke inschattingsfouten grote politieke gevolgen hebben. Stel je voor dat een Russisch toestel een Zweedse straaljager raakt.

Sven-Erik belde vandaag naar mijn vader, hij heeft met de jagers contact gehad en vanmiddag zullen ze ten zuiden van ons huis niet meer jagen. We kunnen dus veilig het bos in. Toch voel ik me er niet gerust op. Genieten van het ruisen van de bomen, het meditatieve mijmeren en de onbekommerde gedachte dat ik wel eens eland of hert tegen zou kunnen komen, is er dit keer niet bij. Schichtig loop ik tussen de bomen, angstig voor mannen in camouflagepakken met geweren, voorbereid op het donderende geraas van overvliegende gevechtsvliegtuigen. Aan de wereld ontsnappen kun je niet.

 

__________________________________________________________________

Jannah Loontjens is romancière, dichteres, critica, essayiste en filosofe. Onlangs verscheen haar roman Misschien wel niet.

 

 

 

 

Koning Ouf, uit de opera L’Étoile van Emmanuel Chabrier (nog tot 26 oktober te zien!), viert elk jaar zijn verjaardag met de publieke executie van een onderdaan. Op de dagen voorafgaand aan zijn verjaardag is het volk op zijn hoede. Men weet immers: de koning zwerft incognito door het land op zoek naar een slachtoffer. Laat je dus niet verleiden tot uitspraken over de regering, weet het volk, want dat kan je duur komen te staan dezer dagen: wie de koning schoffeert staat een dag later op het schavot (of eigenlijk op een soort bizar martelwerktuig, waarover ik niet zal uitweiden). Straatventer Lazuli laat zich op een slecht moment een beetje gaan en verkoopt de vermomde koning een klap voor zijn kop. De koning tilt zijn hoed op, waaronder de kroon vandaan komt (c’est moi, le roi!) en binnen een mum van tijd staat het volk klaar om mee te kunnen genieten van de openbare executie.

Het zal je maar gebeuren, dacht ik gisteren in het roodfluwelen gestoelde van het Muziektheater*. Een gestoorde gek als koning, vind ik nog tot daar aan toe, want wie een monarch wil, zal er een keer een krijgen. Maar Kafkaëske toestanden en niemand die het voor je opneemt; dat vind ik angstaanjagend. Dan denk ik aan Lucia de Berk. Weliswaar is ze niet publiekelijk geëxecuteerd. Wel publiekelijk te schande gemaakt. Ik heb haar boek nog niet gelezen, (want ik lees maar weinig non-fictie, volgens Menno komt dat met de jaren). Toch heb ik al vaak gegruweld van wat haar moet zijn overkomen.

Ik probeerde me het wel eens voor te stellen. Dat op een dag de zaalarts je bij zich roept, na een harde werkdag waarbij een patiënt is overleden: ‘He Luus’, zegt hij, ‘er gaan wel erg veel mensen dood om jou heen.’ En ja, wat zeg je op zoiets terug? Je stamelt iets van: ‘Ja, ehmm, het zijn heftige weken geweest, inderdaad.’ En als je fronsend wegloopt, denk je: ‘Wat heeft die dan?’. Iedereen gaat op zijn eigen manier om met de hoge werkdruk in het ziekenhuis, weet je, en je laat het van je afglijden. Maar als je maandag op je werk komt, word je bij de directeur geroepen. Je wordt ontslagen, en er zal aangifte worden gedaan. Je vertrekt verbijsterd naar huis. Wordt een paar dagen later opgeroepen bij de politie. De media krijgen er lucht van, en plotseling word je in de kranten als een heks beschreven als een meedogenloze moordenares die weerloze slachtoffers vergiftigde.  Je wordt gearresteerd. En dan huur je toch maar een advocaat in. ‘Als ze het gaan onderzoeken zal vanzelf wel blijken dat ik niets heb gedaan’, leg je dan nog optimistisch uit aan die advocaat. Maar als vervolgens een toxicoloog gif aantreft in een van je vermeende slachtoffers, en als een stelletje wiskundigen zich via kansberekening gaat bemoeien met je zaak en concludeert dat de kans dat dit toevallig is een op zoveelmiljoen is, begin je je te realiseren dat dit wel eens heel slecht af zou kunnen lopen. ‘Heb je echt niets gedaan?’, vraagt ook je advocaat steeds vaker. Waarschijnlijk ga je jezelf die vraag zelfs stellen na een tijdje.

Ook rondom militair Marco Kroon hebben we zo’n toestand meegemaakt. De militair met willemsorde voor uitzonderlijke moed, die in zijn kroeg vol drugs en wapens werd gearresteerd. Vechtersbazen zijn die soldaten toch, dachten we massaal. Potsierlijk. Maar hij werd toch vrijgesproken, geloof ik. Of gedeeltelijk. In elk geval hoefde hij die willemsorde niet in te leveren. Maar de aandacht voor Marco was tegen die weer een beetje verstreken. En vandaag in het nieuws lees ik opeens dat piloot Poch wellicht toch niet zo schuldig is als we eerder allemaal hebben aangenomen. Er zou een complotje gaande zijn, (iets met het koningshuis)**. Nu vermoed ik dat over dergelijke complottheorieën de laatste steen wellicht niet boven zal komen (een complottheorie laat zich namelijk lastig bewijzen of weerleggen). Het bewijs dat Poch dodenvluchten uitvoerde, zou vooral zitten in de verklaringen van collega-piloten van Transavia. En zijn collega’s zijn het er onderling niet over eens of Poch wel echt ooit tijdens een dinertje gezegd heeft dodenvluchten uit te hebben gevoerd. Ondertussen zit hij al vijf jaar vast in een Argentijnse cel.

Of ben ik nu te goedgelovig, en is hier de advocaat van de duivel aan het woord? Ik vind het maar lastig en ben blij dat onze koning zijn verjaardag gewoon wil vieren met vrolijk sportende onderdanen.

 

* Het Muziektheater is ondertussen door tussenkomst van een consultancybedrijf omgedoopt tot “de Nationale Opera en Ballet”, een slecht congruerende titel, die bovendien verwarrend is, want een ballet is toch geen naam voor een gebouw.

**NRC: “Hij zei me dat er in het onderzoek tegen Poch hogere belangen speelden die ik (een ex-transavia-topman) me niet voor kon stellen. Ik vroeg (…) of hij doelde op de relatie van deze man met het Koninklijk Huis, een gerucht dat toen al in bredere kring werd gehoord. Hierop gaf hij geen antwoord, maar uit zijn lichaamstaal maakte ik op dat ik gelijk had”

 

Het magazine LINDA. interviewde onlangs onze blogger Anne-Marieke Samson. Bij wijze van solidariteitsbetuiging geeft ook Gilles hieronder antwoord op de vragen die haar werden voorgelegd.

Deel 1

Kun je ons in één zin vertellen waar De val van Jakob Duikelman over gaat?
Nee, de drukproef die aan de redactie was toegezonden werd mij afhandig gemaakt door collega Marko van der Wal, die had kunnen weten dat het (na het lezen van tien bladzijden) moeten afstaan van wat een heel goede roman lijkt te zijn verschrikkelijk is. Verschrikkelijk. Ik heb weken niet aan een ander boek kunnen beginnen.

Wat is het mooiste boek wat je ooit hebt gelezen en waarom?
Omdat dit steeds verandert ga ik hier antwoorden door het boek te noemen dat ik het langst het mooist gevonden heb. In the Heart of The Country, van Coetzee. Of nee: John Bergers To the Wedding. Fuck, nee: The Insult van Rupert Thomson. Nee, niet. Anthony Doerr: The Shell Collector. Wacht. Nee, wacht. Giovanni’s Room. Of toch The Closed Garden? Der Golem? Pilgrim? Le temps d’un soupir? Ames grises? 

Lieve LINDA. Ik kan het niet. Te moeilijk.

En waarom? Echt?

Hoe ben je begonnen met schrijven?
Mijn moeder zegt dat mijn eerste verhalen coproducties waren. Samen met mijn vader smeedde ik tussen mijn derde en negende een heel oeuvre waarin hoofdrollen voor onze huisdieren waren weggelegd.

Waar laat jij je door inspireren?
Ik geloof dat ik alles wat me overkomt onderbewust opsla en dat mijn ‘pen’ later als een soort ouija-glas de letters opschrijft die me worden ‘doorgegeven’. Nee, echt. En ik merk ik dat ik bij thuiskomst van een verre reis vaak schrijf in de sfeer van het land dat ik bezocht heb.

Wie moet jouw boek absoluut lezen?
Iedereen. De beginnende lezer raad ik Hier sneeuwt het nooit aan. Voor de gevorderden: Het laatste kind. Voor elk wat wils, dus.

Deel 2

Als jij hoofdredacteur van LINDA. was, welk thema zou de volgende LINDA. dan hebben?
Ik denk aan beauty, wellness of verre reizen. Maar koken spreekt me ook aan. Ja, misschien wel over koken. De Surinaamse keuken, lijkt me een goede. Daar zit alles in, mits je een beetje suiker en MSG weglaat uit de receptuur. 

Welke reactie op je boek is je het meest bijgebleven?
Een foto die een lezeres mailde van mijn bundel, liggend op haar blote benen, die op hun beurt weer in het gras lagen. Het was een bibliotheekexemplaar van Hier sneeuwt het nooit (wat altijd bijzonder is). Ze schreef: ‘DANK je. Dank je, dank je, dat je DIT hebt geschreven.*

Het thema van LINDA.meiden is beauty. Wanneer voel jij je op je mooist? En wanneer op je lelijkst?
Oh, beauty is al geweest. Wat jammer.

Ik voel me niet vaak mooi. Maar dat is natuurlijk de vraag niet. Ik voel me – geloof ik – op mijn mooist als ik geniet, en voor heel even niet bezig ben met hoe ik overkom. Op mijn lelijkst voel ik me als ik kleren moet kopen in om het even welke winkel.

Heb jij een schrijfritueel?
Ik schrijf vijf dagen per week van 09:00 tot 12:30 aan mijn eettafel, die LEEG moet zijn op een laptop, schrijfblok, vulpotlood, espresso en de resten van iets zoets na.

Verdien je je brood met schrijven? Wat doe je nog meer?
Ik verdien alleen de boter met het schrijven. Beleg en brood worden anders gefinancierd. Zo run ik een psychodiagnostiekbureau, redigeer ik tekst voor anderen, kook en cater ik, en heb ik een vrouw met een stabiel inkomen. Samen redden we het wel.

 

 

* Geen woord gelogen.

Voor zijn website interviewde het magazine LINDA. onlangs onze blogger Anne-Marieke Samson. Bij wijze van solidariteitsbetuiging geef ik hieronder ook antwoord (of geen antwoord) op de vragen die haar werden voorgelegd.

Deel 1

Kun je ons in één zin vertellen waar De val van Jakob Duikelman over gaat?
Nee, maar laat ik een poging wagen. Jakob Duikelman is een ambtenaar die zichzelf op ondoordachte wijze klem zet in het leven en tegelijkertijd door toedoen van anderen nog dieper in de penarie raakt.

Wat is het mooiste boek wat je ooit hebt gelezen en waarom?
Moby-Dick. Omdat het een opera op papier is, waar je een soundtrack naar keuze bij kan denken. Van Bach tot Radiohead, want Melville heeft zo goed als de hele wereld in dit boek gestopt. In het eerste hoofdstuk vraagt Ishmael zich af: ‘Why is almost every robust healthy boy with a robust healthy soul in him, at some time or other crazy to go to sea?’ – de rest van Moby-Dick laat zien waarom de zee letterlijk waanzinnig aantrekkelijk kan zijn.

Hoe ben je begonnen met schrijven?
Door lussen te oefenen in een schriftje geloof ik.

Waar laat jij je door inspireren?
Er zijn een paar mensen om me heen die mij inspireren zonder dat ze dat zelf weten, waaronder ook een paar antivoorbeelden. Verder de geijkte inspiratiebronnen muziek en literatuur.

Wie moet jouw boek absoluut lezen?
Mijn hoogstpersoonlijke binnenwereldroman Het huilen van Simba, over een jongen met een quarter-life crisis op het randje van de verdoemenis, is een must-read voor iedereen die denkt dat ie een weergaloos interessant groots maar heel zwaar leven heeft. Het kan namelijk nog veel erger.

Deel 2

Als jij hoofdredacteur van LINDA. was, welk thema zou de volgende LINDA. dan hebben?
Als redacteur van Tirade zou ik zeggen: geen. En als het toch moet dan graag op een zo verhuld mogelijke manier. Bij literaire tijdschriften kom je veel te veel onzinnige thema’s tegen. Geen hond die een tijdschrift wil lezen waar heel groot GEREEDSCHAP op staat of VERGEVING, dat doe je de abonnees uit fatsoen gewoon niet aan. Maar misschien zou er eens een nummer gemaakt kunnen worden met CHANTAGE als thema, met iets over vrouwelijke witteboordencriminelen en een coververhaal over torteldoffers die elkaar het leven zuur maken door stalking.

Welke reactie op je boek is je het meest bijgebleven?
Een lezer die me had herkend van de auteursfoto sprak me aan met de opmerking dat hij zelf Simba heette en zich erg in de hoofdpersoon van mijn boek herkende. Hij vroeg wat niemand eerder had durven vragen: of ik de imaginaire dochter van Martijn Knol écht heb doodgeschoten toen ze een beker karnemelk over me heen kieperde in het vierde hoofdstuk. Nee, zei ik, maar in al mijn personages zit wel iets van mezelf.

Het thema van LINDA.meiden is beauty. Wanneer voel jij je op je mooist? En wanneer op je lelijkst?
Daar heb je weer zo’n uitgekauwd thema. Ik pas.

Heb jij een schrijfritueel?
Ik schrijf bij voorkeur thuis, tikkend op mijn laptop, met een aantekeningenboekje voor mijn neus. Het tijdstip maakt niet veel uit. Als daad van ironie ga ik wel eens bij de zzp’ers in de koffiebar om de hoek zitten, waar ik dan niets uit mijn vingers krijg, net als de anderen.

Verdien je je brood met schrijven? Wat doe je nog meer?
Facebook valt mij regelmatig lastig met aanbiedingen voor traineeships in de financiële sector – dat doet mij wel eens twijfelen aan mijn inkomsten uit de letteren.

‘Neoliberalism has brought out the worst in us.’ – Paul Verhaeghe, The Guardian, 29 september 2014.

Hey Henk,

Hoe gaat ‘t met jou? Met mij gaat ‘t goed!

Ik zat/zit opeens te denken… die nobele Henk bezorgt nu al jaren onvermoeibaar het pleit van de NED-LIT, de LIT en de CULT in ‘t algemeen, maar wie promoot nu eens een boekske aan zijn adres? Een veronderstelde lacune waarin ik graag voorzie.

Uit waardering voor al jouw inspanningen doe ik jou in dit schrijven twee tips aan de hand. Één gloednieuwe titel. En één moderne klassieker. Het eerste/tweede nonfictie. Het tweede/eerste fictie.

Ik ga mijn keuzes niet toelichten. Testimonia zijn passé – het internet bezwijkt eronder. En het was al zo’n onwaarachtig genre. Bovendien: wat zou ik boeken gaan zitten aanprijzen? Ik ben schrijver, geen copywriter of vertegenwoordiger, toch? Ik neem aan dat mijn naam aanbeveling genoeg is voor je.

Loop een boekwinkel in en je ziet tot welke ellende de misvatting dat lezers overtuigd – of erger: ‘verleid’ – moeten worden heeft geleid. Hysterische blurbs, kitscherige omslagen, zwaar gephotoshopte auteursportretten. Noem me een romanticus, maar in mijn meest extatische buien ben ik soms geneigd het boek als meer dan een louter economische factor te beschouwen – als een manier om wezenlijk contact te maken met andere mensen.

Ach, sorry… terwijl ik de jpg’s in deze missive zit te plakken, zie ik pas dat mijn beide Tip/Top boeken uit het fonds van Uitgeverij Wereldbibliotheek komen! De uitgeverij die ook mijn werk publiceert. Sterker nog… nu zie ik pas dat ik één van de twee boeken zelf geschreven heb, hahaha! Wat stom dat me dat niet eerder is opgevallen! Wat gênant eigenlijk! Wat onbescheiden! Nou ja… het gekkenhuis van de literatuur heeft vele kamers, moet je maar denken.

Heel erg origineel zijn mijn aanbevelingen, jouw referentiekader inschattende, niet. Hugo Röling’s De rechter die geen ontzag had is je natuurlijk al lang aangeraden door je eigen auteur Kees van B. en mijn eigen romans, verhalen en blogstukken worden zo onvermoeibaar gepromoot door Weekblad Pers Groep arrangeur/auteur Hanneke van Hussel dat je er langs de één of andere weg al lang over gehoord moet hebben. Ik breng je oud nieuws, ik verdoe je tijd.

Ik ga je mijn twee Tip-boeken niet cadeau doen of laten toesturen. Je moet ze zelf kopen – ik denk dat je mijn uitgever en zijn auteurs dat beetje omzet wel gunt. Zelf ben ik een groot voorstander van zelfstandige boekhandels. Maar als je de titels liever verwerft bij een ketenboekhandel of webwinkel: dat is natuurlijk niet verboden. Zolang je de boeken maar niet steelt.

Nou, Henk, ik ga weer wat doen… schrijf me vooral niet terug, want dat valt sowieso verkeerd. Voor je ‘t weet komt mijn personage De Staart de voordeur aan de Van Miereveldstraat intrappen om je knieschijven kapot te schieten en je je eigen ballen op te laten vreten. Dat moeten we niet willen!

Veel plezier met de teksten die ik je heb aangeraden – en het allerbeste voor jou en voor die fijne toko van je.

Dag hoor,

Martijn

————-

Volgende week: Via Gewande naar het Van Abbe en Kazerne – tien dagen keten met Maarten Baas.

Albert Heijn besloot deze week om Zwarte Piet in de ban te doen. En Amsterdam besloot het uiterlijk van de pieten bij de intocht van Sinterklaas redelijk radicaal te veranderen, geen rode lippen, minder zwarte gezichten. Tegelijk liet een Nederlandse vereniging (die ook een nogal gekleurd

Bij mijn Franse buurvrouw Odile kwam Zwapi het huis niet in. Ik weet nog dat ik me als kind afvroeg of dat racisme was. Het was ergens begin jaren negentig, ik geloofde niet meer in Sinterklaas (maar mijn zusje nog wel) en racisme was ongeveer even populair als nu. Nelson Mandela was vrij, de wereld protesteerde tegen apartheid. Ik had een fruit of the loom t-shirt met Racism Beat It erop. En MJ zong It don’t matter if you’re black or white, terwijl hij danste met indianen en bosjesmannen, met als spetterende afsluiting van de clip een gezicht dat volgens de aller-modernste technieken veranderde van kleur en van haardracht, maar ondertussen steeds bleef lachen.

Mijn buren moesten lachen toen ik vroeg waarom zwarte mensen bij hen niet welkom waren. Het ging niet om zwarte mensen, maar om Zwarte Piet, zei buurman. Mijn buurman, zo vertelden ze me toen, had mijn buurvrouw toen zij net in Nederland woonde uitgenodigd op een sinterklaasviering waar hij Piet zou spelen. Om indruk op haar te maken had hij zich extra dom gedragen, en zich enthousiast tegen zijn zwartgeschminkte kop geslagen als hij door Sint werd gecorrigeerd. De aanwezige kinderen hadden geschaterlacht. Maar buurvrouw was na afloop geschokt, en in het geheel niet gecharmeerd. “Si(e)nterklaas i(e)s een raci(e)st”, had ze gezegd. En natuurlijk had ze gelijk, zei buurman toen. Hij deed voor hoe hij lamgeslagen van schrik en spijt zijn armen omlaag liet vallen, toen hij zijn nieuwe geliefde boos weg zag fietsen omdat hij onschuldige kinderen een negentiende-eeuws karikatuur had voorgeschoteld van een luie, domme, zwarte man.

De les die ik daar toen uit getrokken heb is dat racisme geniepig is. Kennelijk kun je een racist zijn en daar geen idee van hebben. En het is dus zaak om mensen daarop te wijzen (er even vanuitgaand dat mensen geen racist willen zijn). Maar hoe pak je zoiets aan? “Ik ken moslims”, zei laatst iemand bij een etentje met yoga-vrienden, “die leiden zo’n goed leven, daar kunnen jij en ik nog een puntje aan zuigen.” Toen ik daarop zei dat ik een jood kende die ook een uitzonderlijk goed leven leidde, kreeg ik de vraag of ik antisemiet was.

Ik las een tijdje terug Americanah van Chimamanda Ngozi Adichie. Daarin zet Adichie (overigens zonder enige bitterheid en met een prettige dosis humor) een redelijk angstaanjagend beeld neer van alledaags racisme in Amerika (dat overigens niet voorbehouden is aan witten of Amerikanen). Hoofdpersoon Ifemelu, een Nigeriaanse fellow aan een Ivy-league universiteit ontkomt er niet aan dat haar omgeving denkt dat ze achterlijk is, of een beetje vies, of bijzonder sterk; dat ze raar haar heeft, of een virtuoos ritmegevoel, dat ze haar leven lang honger leed, voor oorlogen is gevlucht of alleen maar biologisch eten at (of juist niet, want waarom zou iemand naar de Amerika komen als er biologisch eten in Nigeria was).

Ik ben zelf één keer in mijn leven geconfronteerd met iets dat op racisme leek. Een medestudent uit een ver land, met wie ik ooit een paper moest schrijven, stak een pleidooi af dat de joden de tweede wereldoorlog over zichzelf hadden afgeroepen. De joden zaten namelijk destijds in de bancaire sector en vroegen woekerrentes. Geen wonder dus dat de mensen daartegen in opstand kwamen. Ik weet nog dat mijn hersenen op volle toeren draaiden toen hij dat uitlegde. Ik dacht, niet boos worden, rustig blijven. Maar hoe reageer je op zoiets? Ik begon onhandig en ietwat betweterig uit te leggen dat het leed dat de joden, nee, laten we beginnen bij mijn familie, ten deel was gevallen in de oorlog op geen enkele wijze verdiend was en ook weinig te maken had met woekerrentes. De medestudent leek dat allemaal niet te horen, want hij was te verbaasd om iets anders. “Ben jij joods?”, riep hij uit. “Maar, maar… jij bent heel aardig!”

Toen we (allebei) bijgekomen waren van de schrik bekende de medestudent dat hij eigenlijk nog nooit met een jood had gepraat. Zijn moeder leerde hem als kind dat de joden hem zouden komen halen als hij niet naar haar luisterde. “Joden hebben namelijk horens, en eten kindertjes. Daar maakte ze me bang mee”, zei hij lachend, omdat hij inmiddels oud genoeg was om te weten dat dat een grapje was; een klein leugentje van ouders om de kinderen zoet te houden.

Jorge Luis Borges heeft een gedicht geschreven ‘aan de eerste dichter van Hongarije’.

Op deze datum, toekomstig voor jou
en onbereikbaar voor de wichelaar
die de verboden vorm der toekomst ziet
in een ster of in de ingewanden van een stier
kan ik moeiteloos jouw naam, broeder en schim, opzoeken in de encyclopedieën.

(vertaling Barber van de Pol en Maarten Steenmeijer)

In Borges eigen zijn taal:

(En esta fecha para ti futura
que no alcanza el augur que la prohibida
forma del porvenir ve en los planetas
ardientes o en las vísceras del toro
nada me costaría, hermano y sombra
buscar tu nombre en las enciclopedias.)
[…]
Hij schrijft dan verder over dat hij kan opzoeken onder welke koningen deze dichter leefde, welke rivieren hij zag en dat zeeën en talloze nachten hen beiden scheiden,

maar ons verbindt op niet te ontraadselen wijze
de mysterieuze liefde voor het woord,
deze omgang met symbolen en met klanken.

We kennen de pogingen van Gerrit Achterberg om de dode te spreken te krijgen, een oerdrift van de dichter sinds Orpheus. Borges werk is vergeven van een eigenlijk veel aardsere wijze van benadering. Borges weet zich een vriend van deze Hongaar uit vergleden tijden. Hij kan, blind ziende, in zijn tijd kijken. Zoals ook Lars Gustafsson in voorbije tijden blikt, de wereld namelijk, vóor Bach

Er moet een wereld bestaan hebben voor
de Triosonate in D, een wereld voor de Partita in a mineur,
maar hoe zag die wereld eruit?
Een Europa van grote lege vertrekken zonder weerklank,
overal onwetende instrumenten
waar Musikalisches Opfer en Das Wohltemperierte Klavier
nooit over een claviatuur waren gegaan
[…]

waar alleen oude houthakkers met hun bijlen te horen zijn,
het gezonde geluid van sterke honden in de winter.

Gustafsson verbaast zich dat daar ‘nergens Bach, nergens Bach’ heeft geklonken.

Ook striptekenaar Mark Retera de tekenaar van Dirk Jan stelt zich regelmatig een vroeger wereld voor, hier een van de vroegste voorstellingen mogelijk, Yucatan, bij een vallende ‘ster’.

Teksten en kunst die de tijd verruimen werken op mij als ademhalen onder een crawlende arm door, het vult de borst vol lucht en verdrijft de benauwenis.

In Frans van Hasselts meesterlijke boek Griekse tijd (Querido, 1985) beschrijft hij een dergelijke ervaring in Monemvasia: ‘En toen werd ik mij met een schok bewust, dat ik werkelijk op duizend jaren neerkeek, die daar als het ware door elkaar heen lagen, op duizend jaar dood en leven, duizend jaar bebouwing en verval [… ]En plotseling is het alsof die duizend jaar wegvallen, zich buiten haakjes laten plaatsen, alsof hier fundamenten, ruïnes, huizen en mensen met elkaar leven met gelijke rechten en in een uniek verband, mogelijk gemaakt door uitschakeling van de factor tijd.’

Al deze schrijvers hebben het wonderlijke effect op mij dat mijn gare auto heeft als ik door een kuil rijd: dat alle boxen het heel even weer doen, en de muziek opeens harder, zuiver en in stereo klinkt.

In mijn laatste boek is in een van de verhaallijnen een grote rol weggelegd voor Santería. Iedereen die vroeger Miami Vice keek weet wat dat is. De tofste afleveringen waren die waarin de crimineel uit Haiti kwam.

Bloed van hanen dat boven plastic teiltjes werd vergoten, sigarenrook, kaarsen en zwarte mannen met witte schmink. Ik was aan de buis gekluisterd. Ricardo Tubbs zei elke keer weer dat je moest oppassen met zwarte magie; hij kwam zelf van een eiland, was het Trinidad? Luitenant Castillo (de beste rol van James Edward Olmos. Nooit zou hij meer iets wezenlijk anders spelen) ging zelfs te rade bij een voudoupriesteres als hij een moord niet opgelost kreeg. ‘Whatever works,’ korrelde zijn stem toen Sonny vroeg waarom hij zich met dat soort mumbo jumbo inliet.

Mijn favoriete scène over het onderwerp is die waarin Sonny weer eens overwerkt. Hij is als enige van zijn collega’s nog op het bureau, steekt een sigaret op (Jezus, wat kon die man roken) en vraagt aan de Cubaanse schoonmaker wat hij nou van al die onzin denkt. 

‘Señor,’ zegt de man, en laat leunend op de steel van zijn mop een paar seconden voorbijgaan, ‘the way I look at it, it’s like the ocean. Whether you believe in it don’t matter. Step in it, and you’re gonna get wet.’

Winti is een factor in Suriname. Voor Birre, die hier in Paramaribo colleges volgt en meedraait in een kleine praktijk (ze is therapeut), blijkt het een fascinerend gegeven. Het westerse model heeft antwoorden op alle vragen die het spiritisme oproept, dus kost het ons niet veel moeite om bezeten middelbare-schoolklassen te verklaren. Zoiets gebeurt hier (er is zelfs een woord voor: schooltrance) maar wordt stilgehouden uit angst voor de goede naam van de school.

In culturen waar bepaalde zaken onbespreekbaar zijn, kan de druk binnen een individu hoog oplopen. Waar taboes heersen gedijen de geesten. Een geniaal (!) systeem om te voorkomen dat het sociaal equilibrium in gevaar komt, is het aanhangen van een verklaringsmodel dat ruimte laat voor de externalisering van woede. Mijn dochter is niet boos, ze is bezeten; ze kan er niets aan doen. En ze is al helemaal niet boos op mij.

Toch blijft het verschrikkelijk jammer om de geestenwereld zo te bezien als ik hierboven doe. Tenslotte schrijf ik deze column in de tropische nacht, met mijn voeten op het bureau en een glas rum op de vensterbank naast me. Drie ijsklontjes knisperen in de goudbruine stroop. God, wat zou ik willen dat ik nog rookte. En dat ik een witlinnen jasje had en een pastelkleurig T-shirt met een wijde boord.

De Cubaanse schoonmaker op het bureau van Miami Vice had het mis. It all depends on whether you believe in oceans, mister Crockett. Er is, volgens mij, niet zoiets als een grijs gebied in dezen. Je gelooft het een, óf het ander. De bril die je opzet kleurt alles. Kijk bijvoorbeeld nog eens naar bet plaatje bovenaan dit stuk. Het is een tekening die onze zoon vanmiddag maakte. Van een regenboog.

 

‘Dit is ’t antwoordapparaat van schrijver, entrepreneur, cardiovasculair risicomanager en Circus Acrobatique Elastique Spastique-spreekstalmeester Martin Kool. Omdat ik godverdomme wel wat beters te doen heb dan jouw loze geouwehoer aan te horen, kun je een boodschap inspreken na de pieptoon. Behalve als je moeite hebt goed lopende zinnen te formuleren of langzaam praat, want gestuntel op mijn antwoordapparaat… dáár zit ik absoluut niet op te wachten. Heb je een lelijk accent of praat je met een quasi schattig slisje, dan kun je ook maar beter meteen oprotten. Weet je wat?… steek die boodschap helemaal maar in je reet. Als je wat te melden hebt, stuur je gewoon een beknopte mail en – ’

‘Tyn? Je bent ’r gewoon hè?’

‘Je gaat een antwoordapparaat toch geen vraag stellen? Waar slaat dat nou op?’

‘Ik bel voor je imaginaire dochter… Ik heb haar doodgeslagen.’

‘Wat?! Dat is niet zo fraai!’

‘Ik had ’t je twee weken geleden meteen al willen vertellen, maar blijkbaar is moed toch iets anders dan brutaliteit… Weet je nog dat ik die gigantische pepermolen kreeg toen ik had voorgelezen op de braderie van Stroe?’

‘Natuurlijk… een honkbalknuppel is er niks bij… Ik zei toen nog dat er steeds meer fallussymbolen voorkomen in je werk – kaarsen, knuppels, palen, komkommers, harkstelen, worsten – en dat ik hoopte dat die pepermolen je penisnijd een beetje zou temperen.’

‘Ik heb helemaal geen penisnijd!’

‘Wat is er gebeurd?’

‘Ik kwam de keuken uit, met die pepermolen in m’n hand… En je dochter zat zo lief en vrolijk televisie te kijken… er ging zoveel geluk en kwetsbaarheid en vertrouwen van haar uit dat ik alleen nog maar kon denken aan al ’t leed dat ze in haar leven nog te verduren zou krijgen en tegelijk was ik jaloers op haar gladde huid en dat ze weer naar Utrecht terug zou gaan, naar jou, en toen… nou ja, toen zag ik even een heel fel wit licht… en vervolgens stond ik met die pepermolen op je dochter in te slaan. Ze begon wel meteen hartstikke fel terug te vechten.’

‘Serieus? Dat heeft ze niet van mij hoor, dat pittige! Zo hebben we haar niet opgevoed!’

‘Ik denk, eerlijk gezegd, dat ze heel veel pijn heeft gehad… Nadat ik haar schedel kapot had geslagen bleef ze nog steeds tegenstribbelen… toen heb ik met mijn duimen eerst haar oogballen helemaal haar hoofd in geduwd – zij gillen! – en daarna heb ik haar op de grond gesmeten en net zo lang op haar strottenhoofd gestampt tot ze geen geluid meer maakte… Daarna heb ik denk ik nog wel iets van een kwartier met die pepermolen op haar romp in staan beuken. Op ’t laatst was ik helemaal kletsnat.’

‘Van ’t zweet? Of van ’t bloed?’

‘Nee, nat tussen m’n benen: van de opwinding. Ik vind ’t lekker om andere mensen pijn te doen, tenminste: zolang ’t niet wordt ontdekt natuurlijk!… Misschien moet ik m’n eigen kinderen ook af en toe een paar tikken verkopen… ’

‘Doe dat nou maar niet, dat lijkt me – ’

‘Grapje! Een dief gaat toch ook niet bij zichzelf inbreken? Sukkel.’

‘Maar als ik ’t goed begrijp heb jij eerst m’n dochter doodgeslagen en daarna heb je uitgebreid liggen masturberen met die enorme pepermolen?’

‘Dat gaat je niks aan! Heb je weleens van privacy gehoord?’

‘Sorry.’

‘Je gaat altijd nét te ver jij!’

‘Sunny, ik heb – ’

‘Vind je ’t erg dat je dochter dood is? Doet ’t pijn? Moet je nou huilen? Denk je dat je nu voor de rest van je leven getekend bent door verdriet? Ga je haar missen? Is je leven nu mislukt? Zullen we samen een nieuw kindje maken? Een echte?’

‘Nou, neem me niet kwalijk, maar dat doodslaan van mijn dochter is niet bepaald een advertisement for yourself, vind je wel? En nu ga ik ophangen, want ik moet een stukje tikken over Winter Sleep.’

‘Ik verveel me.’

‘Hier, een brainsnack: wat vind jij… hebben alle mannen straf verdiend omdat jouw vader ooit je moeder heeft bedrogen?’

 

Film: Winter Sleep.

Eindoordeel: regisseur/auteur Nuri Bilge Ceylan experimenteert met dialogen. Dat werkt niet zo goed. In de eerste helft van de film leiden traagheid en lengte niet tot verdieping, maar tot verveling, de tweede helft maakt dat goed. Ceylan is en blijft een echte, hij verdient je bezoek. Drie in de vallende sneeuw wegdravende witte, wilde paarden (3/5).

 

Volgende week: ‘Je hebt geluk dat ik momenteel zo in beslag wordt genomen door al mijn cardiovasculaire activiteiten, vriend, anders zou ik die hele godverdomde, hypocriete, poeninge, corporale tyfus-hut van je naar de hel schrijven.’ – lofzang op Henk Pröpper. En meer.

Foto Henk P. (uitsnede): Twitter, Mariska Klein Hoonte, ‘aquirerend [of toch: acquirerend?] redacteur’ bij De Weekblad Pers Groep.

Kiekje Tom Claassen/Hangende mannen: MK.

 

Titel van deze blogpost: citaatje uit Milan Kundera’s Het feest der onbeduidendheid (vert. Martin de Haan, 2014; p.58). HFDO is een zeer comfortabel boek. Een pleidooi voor relativering. Ván de hogere middenklasse vóór de hogere middenklasse, zogezegd. Wat vraagt een mens – een man? – nou nog meer van ’t leven dan een glas armagnac, een cocktailparty en zo nu en dan een blik op het ‘prachtige achterwerk’ (p.71) van een vrouw? Als jij maar gelukkig bent, wat kan de rest van de wereld je dan verrotten? Er komt een handjevol gecanoniseerde filosofen voorbij in HFDO, maar een Filosofische Roman is het – ondanks Kundera’s preoccupatie met essenties – niet. HFDO geeft antwoorden. Een Filosofische Roman stelt vragen. Smaakoordeel: Kundera is een restaurateur, ik houd meer van brekers en bouwers. Het werk van Kundera verhoudt zich tot dat van Jeroen Mettes, DFW, Richard Powers als een behaaglijk, dood Weens museum tot het echte, levende, Utrechtse Lombok. Het werk van Kundera valt – dat is algemeen bekend – in de categorie porno van de allersoftste soort, maar het geheim van zijn succes is de vaderlijke, bijna autoritaire vertelstem in zijn romans. God is dood, maar Kundera weet de weg. Toegegeven: HFDO is een heerlijke tekst. Speels, beheerst, onthecht. Ik kan het boek iedereen/niemand aanbevelen.

‘Iedere seconde sterft er iemand en nog vaker wordt er iemand geboren,’ zei mijn dochtertje laatst. Ze klapte een paar keer in haar handen. ‘Bij elke klap wordt er een baby geboren.’ Ik zag voor me hoe in snelvaarttempo vijf baby’tjes tussen twee vrouwendijen tevoorschijn floepten. Alsof het aantal pasgeborenen ook van invloed is op de snelheid van de bevallingen.

Ik dacht aan mijn eigen bevallingen. De eerste duurde zestien uur, de tweede twaalf. Toch waren ook mijn kinderen deel van het aantal dat elke fractie van een seconde op aarde wordt gezet.

Geboren worden, evenals sterven, is een proces dat eigenlijk moeilijk in tijd valt uit te drukken. Mijn dochter werd om 16.00 op 9 mei 2004 geboren, maar ze bestond daarvoor natuurlijk al. Ze leefde en was er al, alleen dobberde ze nog veilig in het zwembadje in mijn buik. De tijd die we aan het begin vastknopen is gebaseerd op een afspraak, eigenlijk weten we niet wanneer we precies als individu tot leven komen. Evenmin weten we wanneer precies het bewustzijn verdwijnt als we sterven. Gebeurt dat direct, als licht dat je met een schakelaar uitknipt? Of blijven we nog een tijdje vagelijk aanwezig, op een droomachtige manier. Geen idee.

Enkele jaren geleden overleed een kennis van me. Hij onderging al jaren chemokuur na chemokuur, er was nog maar weinig van hem over. Liggend aan een infuus werd hij in leven gehouden. Hij had aangegeven dat niet meer te willen. Zijn familie plande het moment van euthanasie. Zijn dochter vertelde mij het precieze tijdstip waarop het zou gebeuren. Een paar dagen later wist ik  – zittend op een terras, met een kop muntthee – nu, op dít moment sterft hij. Omdat we niets van de dood weten, is het bevreemdend om wél het precieze tijdstip te kennen waarop iemand de wereld verlaat.

Alledaagse overpeinzingen zoals deze leiden mijn gedachten al gauw in de richting van Martin Heidegger, met wiens gedachtengoed ik me de komende tijd zal bezighouden, zolang ik als ‘writer in residence’ aan het NIAS verbonden ben.  En daarna wellicht ook, in de hoop dat dit resulteert in een verslag van mijn persoonlijke verkenning van zijn denken. Typisch  Heideggeriaanse vragen zijn: Hoe verhoudt het bestaan zich tot de dood? Wat betekent het om er te ‘zijn’? En wat heeft dit met tijdservaring te maken? Universele filosofische vragen, maar ook heel gewone vragen, al vinden sommigen dergelijke vragen zinloos. Maar, als een vraag zinloos gevonden wordt, heeft het dan ook werkelijk geen zin de vraag te stellen?

Heidegger begint zijn beroemde boek Zijn en tijd met een uiteenzetting over de zin van schijnbaar zinloze vragen; de zin van het stilstaan bij wat we eigenlijk bedoelen als we het hebben over ‘zijn’, dat je ‘er bent’ als je geboren wordt en er niet meer ‘bent’ als je sterft. Nu moet ik ineens denken aan Courbets beroemde schilderij ‘Het ontstaan van de wereld’ uit 1866. Een vagina en vrouwenbuik. De mogelijkheid van leven.

Geboorte. Zijn. Sterven. Zo banaal en toch zo metafysisch.

______________________________________________________________________________________________

Jannah Loontjens is romancière, dichteres, critica, essayiste en filosofe. Onlangs verscheen haar roman Misschien wel niet.

 

 

 

Van de week las ik over het eerste album dat Björk ooit maakte op 11-jarige leeftijd en dat destijds een groot succes was in IJsland. Het album bevat allerlei naar het IJslands vertaalde liedjes uit die tijd: covers, afgewisseld met instrumentale odes aan een IJslandse kunstenaar. Ik luisterde het album in de trein, half in slaap, onderweg naar huis van een drukke dag op mijn werk. Het nummer Alfur ut ur hol deed me wakker schrikken. Het is een knullige interpretatie (met een onmiskenbaar jaren-zeventiggeluid dat doet denken aan gele tanden en mannen in getailleerde bloemenbloesjes) van Fool on the Hill van de Beatles  (mag ik even uw taalgevoel voeden met de eerste regel uit de IJslandse vertaling: Dag eftir dag, einsamall á hól). En dan die blokfluitsolo. Volgens Wikipedia speelde Björk de blokfluit op dit album zelf. In dit nummer doet ze dat tegelijk met zingen, wat een beetje onwaarschijnlijk is, maar ach het is Björk, en het is Fool on the Hill, en misschien is dan alles wel mogelijk.

Ik droomde eens dat het nummer Fool on the Hill van de Beatles een doorgang bevatte naar andere tijdsdimensies. Ik was dat weekend onderweg naar Zuid-Frankrijk in een minibusje met mijn schoonfamilie, inclusief kotsende peuter. We sliepen in een formule-1 hotel in Beaune, en (wellicht op zoek naar een uitweg) droomde ik over deze geheime passage naar andere tijden en plaatsen. Ik reisde die nacht naar een Chinese stad in de toekomst, waar ik een paar dagen rondslenterde, tot ik verder werd gevoerd naar India in de jaren zeventig. Steeds bleef ik op de nieuwe locatie tot de Fool on the Hill voorbij kwam; op de radio, op een feestje op het strand. Dan wachtte ik tot het nummer langzaam de ruimte overnam, en dan vooral de blokfluitsolo die als een soort mist over de wereld zakte tot het alles in een soort kolk oploste en ik werd verplaatst naar een nieuwe bestemming. De droom keert sindsdien met enige regelmaat terug, de laatste keer reisde ik af naar de middeleeuwen, waar ik door een vieze stad struinde terwijl ik me vertwijfeld afvroeg hoe ik er nog weg kon komen nu Fool on the Hill nog niet geschreven was. Ik probeerde vrienden te worden met een straatmuzikant, in de hoop dat ik hem de blokfluitsolo kon laten spelen.

Soms zie ik aanwijzingen dat het wormgat in Fool on the Hill een realiteit is en dat er anderen zijn die dit geheim ook kennen. Murakami bijvoorbeeld; Fool on the Hill komt meerdere malen in zijn oeuvre voor, ook als een personage dat de bijnaam “the fool from the hill” heeft, namelijk meneer Nakata uit Kafka on the Shore, die met katten kan praten en die een belangrijke rol speelt in het vinden van de mysterieuze sluitsteen die toegang geeft tot een parallel universum. En Vonnegut; hij beschrijft (bijvoorbeeld) in Slaughterhouse 5 de reizen naar de planeet Tralfamadore, waar hoofdpersoon Billy Pilgrim af en toe (in zijn slaap) naar ontvoerd wordt, en waar hij soms jarenlang in een dierentuin verblijft, terwijl op aarde slechts een kleine tien minuten voorbij gaan. De Tralfamadorians zien de dingen net iets anders dan wij. Hoe ontstaat wereldvrede?, vraagt zijn hoofdpersoon aan de bezoekers van zijn dierentuin, en dan lachen de Tralfamadorians ontroerd. Typisch een vraag voor een earthling die de vierde en vijfde dimensie niet kan waarnemen, zeggen ze, en zwijgen veelzeggend.

Gisteren in de trein vroeg ik me af of ook Björk een tijdsreiziger is. Is dit wellicht ook de basis voor haar magische samenwerking met Michel Gondry, met wie ze al sinds 1993 lekker vreemde video’s maakt en die ook een onmiskenbare interesse heeft in ruimtereizen. Speelde ze daarom Fool on the Hill op haar eerste album? In Björks liedteksten lijkt evidentie te vinden voor deze theorie. Bijvoorbeeld in Modern Things:

“All the modern things
like cars and such
have always existed.
They’ve just been waiting in a mountain
for the right moment
Listening to the irritating noises
of dinosaurs (blurrp blurrp) and people
dabbling outside”

In Tirade staan niet alleen teksten, maar ook illustraties. De redactie is dan ook altijd op zoek naar illustratoren die het leuk zouden vinden een aantal illustraties in Tirade afgedrukt te zien. Per nummer werken we met 1 illustrator, die 5 a 10 bladzijden voor zijn of haar rekening neemt (soms ook het voor en achterplat).

Inzenden van nog niet eerder verschenen werk kan via tirade@vanoorschot.nl of uw favoriete redacteur – liefst in zwart wit, aangezien een eventuele publicatie in zwart wit zal zijn. Honorering via de Tirade-standaard.

 

Mensen worden naarmate je ze langer kent gemiddelder. Extreme uitingen raken op de achtergrond of vervlakken als je ze legt naast algemener gedrag. Tijd is de grote gelijkmaker. Hoe saai dat ook mag klinken, dit aspect is een van de aantrekkelijke kanten van de film Boyhood van Richard Linklater. De film toont nauwkeuriger echt leven dan de meeste andere.

Linklater filmde twaalf jaar elke zomer een aantal mensen en bracht zo de jongensjaren van zijn hoofdpersoon in beeld, van zes tot twaalf jaar. Linklater is noch met het portretteren van een jongenstijd  (Coetzee, Tolstoi) noch met het filmisch volgen (7up – Michael Apted) een pionier. Jongens- of bij uitbreiding kinderjaren zijn zo’n dankbaar onderwerp omdat je maar een heel kleine verwijzing ernaar nodig hebt om zelf weer in die meest  – letterlijk – indrukwekkende van alle eigen jaren te belanden. Aangrijpend aan de film is dat het script erin voorziet de personages gemiddelder te laten worden dan ze aanvankelijk zijn, de heldin van de moeder is ook een tobber, en maakt belangwekkende denkfouten, de sukkel van een pierewaaiende vader heeft consistente idealen en is een mooie vent eigenlijk. De geweldige tweede en derde vader blijken  zuiplappen, het volstrekt maffe zusje blijft maf, maar beter te hebben. Voelt dit als het echt leven? Ja. Is het dat ook? Nee.

Opmerkelijk aan het affiche is natuurlijk dat er geadverteerd wordt met het ‘twaalf jaar’- aspect, maar dat is toch veel meer een toevallige bijkomstigheid dan dat het de essentie van de film uitmaakt. Boyhood is geen documentaire. Weliswaar moeten we aannemen dat het verstrijken van de tijd bepaalde keuzes voor de regisseur heeft helpen maken, maar ik maak me sterk dat dat er toch niet zoveel geweest zijn. In 2002 toen Linklater begon kon hij niet vermoed hebben dat de 18 jarige hoofdpersoon er meningen over facebook op na hield, dus dat is door de tijd ingegeven. Toch denk ik dat de belangrijke bewegingen in zijn leven, verhuizen, dronken vaders etc van de aanvang af in het script moeten hebben gestaan. Dat maakt de levensechtheid van de film in wezen des te bewonderenswaardig. De vraag die ik dan toch houd is in hoeverre de jongen in de film op de acteur lijkt – of nog boeiender: is gaan lijken. En nog mooier om je af te vragen: in welke mate beïnvloedt de levensopvatting die uit de film spreekt de levenshouding van die jongen? In wezen is het leven van Ellar Coltrane hiermee ook een project geworden van Truman Show-achtige allure, hij leeft zijn rol in zekere zin. En in het licht van deze mooie film, vrees ik dan ook voor zijn toekomst.

Vertel een willekeurig iemand hier in Paramaribo dat je in Flora woont, en hij zal je aanraden goed op je bezittingen te letten. ‘Heeft uw woning dievenijzers en alarm?’ zal hij vragen.

Toen we voor het eerst naar ons huis gingen kijken wisten we niet dat we in een ‘mindere’ wijk rondliepen. Er speelden kinderen op straat en iedereen hing voor zijn deur met de buren te kletsen. De eerste die ik aansprak bleek de mater familias van een hindoestaanse familie die zowat het hele blok bewoont, op het huis links van ons (Brazilianen) en recht tegenover ons (creolen) na.

Op de dag van onze verhuizing wilden twee buurmannen telefoonnummers met me uitwisselen opdat we elkaar zouden kunnen bellen als er iets ‘aan de hand was’. Er is nog niets gebeurd, en met de waakzaamheid van de mensen hier lijkt me de kans ook klein. Langs de schutting van ons erf lopen zonder een omwonende te moeten groeten is bijna onmogelijk.

Wat maakt eigenlijk dat je door een buurt loopt en je er prettig voelt?

Er zijn vervallen huizen in onze straat en er staat een auto zonder wielen op de stoep bij de overburen. De overbuurman repareert trouwens wel heel veel wagens van vreemden voor iemand die geen illegale garage heeft. Van zes tot tien is er bijna elke avond een soundsystem-battle tussen onze rechterbuurman en de mensen die tegenover hem wonen. Maar de Marijkelaan voelt goed. Ik ben niet bijgelovig, dus die informatie moet met zintuiglijke waarneming zijn begonnen.

Ik denk dat mijn aanvankelijke beeld van de straat de plus in schoot door het groeten, wat men hier met zoveel enthousiasme doet. Een opgestoken hand wordt altijd beantwoord. Men groet niet binnensmonds, maar luid en duidelijk; onze overbuurman stond vanmorgen zelfs op toen ik bij thuiskomst naar hem zwaaide, en riep ‘Buur!’ alsof hem tijdens mijn bezoek aan de markt ter ore was gekomen dat er een volksheld tegenover hem was ingetrokken.

Het zette me aan het denken over de ingewikkeldheid van het groeten in Nederland, of ik moet zeggen: de Randstad, omdat ik zelden verder kom. We zijn spaarzaam met onze groet. Afgemeten. We lijken angst voor afwijzing te hebben, wat maakt dat we voorzichtig groeten, waardoor onze groet door de ander gemakkelijk over het hoofd gezien wordt, wat de mate van ervaren afwijzing weer vergroot.

Ik heb me er in Amsterdam zelfs op betrapt dat ik over een niet al te opmerkzame buurtgenoot dacht: Als hij me nu weer niet ziet staan, dan groet ik die eikel nooit meer. Wat natuurlijk het einde is van elk mogelijk begin.

Nee, het is goed om in Paramaribo te zijn op het exacte moment van het normaliseren van de diplomatieke verhoudingen tussen Suriname en Nederland. In ieder geval op straatniveau hebben we nog veel van deze republiek te leren.