Het uitzicht vanuit mijn woonkamerraam is dichtgemetseld met steigers. Elke ochtend en altijd op onzedelijke tijdstippen staan robuuste mannen luidkeels met elkaar te bekvechten. Als ze elkaar niet verbaal afranselen schallen er Nederlandstalige liedjes uit hun radio’s die als termieten je taalgevoel afkluiven.

Waar de bouwvakkers over redetwisten kan ik niet verstaan, maar het loopt steevast hoog op en ondertussen vorderen de werkzaamheden (wat die ook in vredesnaam mogen behelzen) haast nog trager dan de kabinetsformatie.

Omdat er geschreven moest worden trapte ik deze week onder een blinkende herfstzon naar mijn stamkroeg om daar wat werk te verzetten. Ik stalde mijn fiets in mijn vaste steegje, stak een sigaret op en bleef even staan om te kijken naar de straat.

Mijn lievelingstafel in de hoek was nog vrij – dat is het voordeel van vroeg aankomen. Er hangt dan een sluier van verstilling over de kroeg die je alleen op middagen treft. Het blijft een wonder hoe een plek moeiteloos kan transformeren van een moederlijke omhelzing naar een kolkend dranklokaal en weer terug.  

Aan mijn lievelingstafel heb je het beste overzicht over de hele kroeg. In de middag valt het zonlicht zo mooi op de tafel dat je er haast tranen van in je ogen krijgt, aan het uiteinde van de tafel staat een muur die alles hoort maar nooit iets doorvertelt en in de nerven van dat tafelblad staan mijn mooiste herinneringen gekerfd.

Barman Frank, die altijd kijkt alsof hij een langdurig binnenpretje heeft, stapte op me af.

‘Vet! Bier?’

‘Nee, nee,’ verweerde ik mezelf. ‘Mag ik een zwarte koffie?’ Hij lachte, knikte en draaide om naar het koffiezetapparaat. Ik klapte mijn laptop open en begon te tikken.

Geruisloos zette barman Frank mijn koffie op de hoek van de tafel. Twee tafels verder streken wat vrouwen van middelbare leeftijd neer die giechelden als tienermeisjes. Ik verbood mezelf om meteen op te kijken, probeerde me ze in te beelden, schreef door. Na vijf minuten keek ik even op. Ze zagen er precies uit zoals ik me had voorgesteld.

Liedjes van The Beach Boys lekten uit de geluidsinstallatie en ik worstelde wat met het idee voor een column. Na mijn derde kop koffie kwam barman Frank aan de tafel naast me zitten.

‘Wat schrijf je?’ vroeg hij en sneed zijn uitsmijter in stukken.

‘Niet veel,’ mompelde ik. ‘Een column. Maar het lukt niet.’ Barman Frank nam een hap, keek de kroeg rond als een uil en richtte zijn blik toen weer op mij.

‘Heb je geen onderwerp?’ vroeg hij. Ik schudde mijn hoofd en verlangde naar een biertje.

‘Nee. En geen zin. Slechte combinatie.’

‘Volgens mij gaan de beste columns over niets,’ stelde barman Frank, veegde zijn mond af met een servetje, tilde zijn bord op en beende weer naar de toog.

‘Ja,’ lachte ik hem na en bestelde mijn eerste biertje. ‘Misschien heb je wel gelijk. Dan wordt dit ongetwijfeld een hele goeie.’

Larousse 3

De bel gaat: ‘Post!’ Je loopt naar beneden en de postbode drukt je een pakketje in handen van 10 bij 10 bij 10 cm, in dieprood papier.

Wat moet je doen als je op een goede dag in een mooi doosje met velours bekleed deze schelp toegestuurd krijgt met een handgeschreven briefje erbij waarop ‘Kom, voor het te laat is!’ staat?

Je moet vlug  een reis boeken naar Muscat International Airport in Oman. Daar naar de kust reizen en per boot naar het eiland Masirah, een strand opzoeken aan de Arabische zee en dan slechts één specifiek stukje strandgebied op het eiland: een plaats genaamd Sur Masirah, ongeveer halverwege de westkant van het eiland.

Ik neem aan dat daar dan een een groot strandbed is opgebouwd, met een beddehemel van scharlaken zijde, corresponderend met je pakje van de post, en dat er een kist staat met een wat langere brief, ik kom daar straks op terug…

Hoe weet ik dit? Omdat deze schelp een Acteon eloiseae Abbott is, een extreem endemisch schelpdier, die dus terug te brengen is tot een adres. Deze schelpdieren wonen alleen hier en zijn dus een adres.

Omdat ik betrekkelijk nieuw ben in de schelpologie of conchologie, of malakologie, dacht ik laatst zo’n adresschelp in handen te hebben, omdat ik het nog nooit eerder zag: een heel klein prachtig roze schelpje op een wit strand aan een blauwe zee op het eiland Harris, in de Outer Hebrides in Schotland. Een strand tegenover het eveneens piepkleine eilandje Scarp, dat in de jaren ’80 nog door 100 mensen bewoond werd, maar thans leeg is en eigendom van een Schotse whiskystoker. Ik had nog dan weliswaar nooit zo’n klein roze schelpje gezien, maar het bleek een Macomangulus tenuis  (da Costa, 1778) Een dunschelpige tellina, die je ook wel in de VS tegenkomt, en in België. Zeer matig voor een adres dus, zo vind je elkaar werkelijk nooit.

De schelp mag zich overigens wel verheugen in systematische encyclopedische aandacht. Dat is misschien omdat het een van de makkelijkste en aantrekkelijkste verzamelobjecten is. Hoewel geen grote verzamelaar kan ik een mooie schelp op een strand niet laten liggen, mooi klein en een herinnering: souvenirs dus, het ultieme souvenir eigenlijk. Want handzaam en divers en gekleurd en gratis en redelijk houdbaar etc. Zo spelen ze ook wel een rol in het fenomeen van de encyclopedie. In de verzameljaren van de vroege 18^e eeuw was het wonderkabinet met bijvoorbeeld een brede verzameling schelpen een goede eerste stap. Neem die van Albertus Seba, apotheker te Amsterdam aan de Haarlemmerstraat 110 die rijk werd van zijn verzamelwoede en verzamelde in opdracht van Peter de Grote, maar vooral: zijn verzameling vastlegde in een ‘thesaurus’, een soort encyclopedische werk, in 1734.

De schelp is een souvenir, een aanleiding tot verzamelwoede en encyclopedische volledigheid, een adres, en ook nog: een betaalmiddel. Handzaam, mooi, glad en sommige soorten zeer zeldzaam is het inderdaad makkelijk de stap te zetten naar een op waarde te brengen ruilmiddel.

Zeeslakschelpjes van de soort Cypraea moneta, of geld-cowrie werden pakweg vanaf 1200 voor Christus in China, Afrika en Zuid-Oost Azië gebruikt. Ze spoelen in massa’s aan op de Maldiven, wat derhalve in die pre-ijzer periode een eldorado moet zijn geweest, geld spoelde gewoon aan.  De Europeanen mengden zich in de vroegmoderne tijd in de handel met kaurischelpen om er in Afrika mensen mee te kopen voor de plantages elders: de transatlantische slavenhandel.

De fossiele brandstoffen danken we aan aeonen van schelpdieren, Shell koos haar beeldmerk met beleid: olie komt van schelpdieren. Geld, fossiele brandstoffen, slavernij, verzamelingen, wetenschap, schelpen hebben overal mee te maken, lijkt het! Dan laten we de culinaire aspecten nog maar terzijde, van een goede Manhattan Chowder, of een Antwerps mosselpotje, of het feit dat parels uit oesters komen…

Malakologie

Gebogen over zijn pincet door gidsen gruis
geleid en minuskule schelpen tussen sporen
van schelpen leest hij de fossiele grond en plukt
van opgespoten land de onbewoonde onderkomens,
het door een onbesuisde slak verlaten huis

Chr. J. van Geel

In de kist op het strand in Oman zit een aantrekkelijk geformuleerde opdracht om een boek te schrijven waarin zoveel mogelijk van de thematische mogelijkheden van de schelp verwerkt zijn. Volg je 1 schelp door de millennia? Of zoek je naar een verzameling die verloren is gegaan? Of… voorlopig ligt in die kist naast de opdracht die aantrekkelijk is 366 gram goud, het equivalent van € 20.000 om je reis te financieren, en er ligt er een Cypraea fultoni (Fulton’s Cowrie) op zich al redelijk waardevol en met deze schelp dus… opnieuw een adres: nu moet je afreizen naar het Mozambique Kanaal, specifiek rond de Bazaruto-archipel. Betrekkelijk precies geadresseerd: 21° 45′ S, 35° 27′ E

Daar vind je opnieuw een kist, met opnieuw een schelp. De reis is begonnen…

Anna Adams The Island Chapters (Over het eiland Scarp)
Albertus Seba Cabinet of Natural Curiosities, the complete Plates in Colour 1734-1765
Anthony Doerr  The Shell Collector
Florian Werner Slakken

Jazztrombonist en slakkenhuisvirtuoos Steve Turre speelt Conch shell op Hawai

Kijken My Octopus Teacher

Naar Larousse 4

De kroeg lag als een omhelzing om mijn Amsterdamse vrienden heen. Het leek alsof ze al uren voor mijn komst voor anker waren gegaan, moeiteloos deel waren geworden van het meubilair, naadloos samenvielen met de ronde tafel waarop hun glazen beloftevol stonden te blinken.

Gil heeft ooit geschreven dat Amsterdammers vaker in het buitenland komen dan buiten de Ring, maar toch zat de hoofdstedelijke vriendengroep dapper in mijn stamkroeg. Ik omhelsde iedereen, drukte mijn hoofd tegen hun warme lijven aan en kneep ze een beetje om er zeker van te zijn dat ze daadwerkelijk voor me stonden.

Er werd geanimeerd bijgepraat en na een kwartier vielen we in de vertrouwde groef waar we de rest van de middag en avond niet meer uitkwamen. Het fijne van de vriendengroep is dat de gesprekken soms uiteenvallen in kleine verbondjes, waar vervolgens iedereen weer bij aanhaakt zodat niemand achterblijft.

Lootje, die mee was op excursie, praatte met Rosa over haar bundel, Marije en Gilles bespraken de heroïsche treinreis die ze hadden afgelegd en Jess, Rob en ik kabbelden wat over hun museumbezoek eerder die dag. Elk gevoel van leeftijdsverschil loste op in het bier dat we dronken.

Moeiteloos werden er rondjes besteld en later ook eten. Na twee uur keek ik pas op de klok die in de hoek van de kroeg hangt, zo gepositioneerd dat de tijd kan verdwijnen voor wie wil.

Wat bleek: er lag nog een hele avond voor ons. Ik scheurde mijn blik weer los van de wijzers en viel in een gesprek over pandapunten, Connie Palmen en daten.

Halverwege de avond rookte ik een sigaret met Gil. We stonden op het stoepje voor de kroeg en namen de straat in ons op. Er ging een rust van hem uit die ik had gemist, een kalmte waar ik me aan probeerde te laven. We bliezen uit, tikten af, zagen zwijgend dat het goed was.

We slopen de avond in als een puber die te laat thuiskomt van een feestje: op de tast, net iets luidruchtiger dan de bedoeling is, maar vooral voldaan.

Tegen tienen ving het grote opstaan aan. Iedereen weekte zich los van de ronde tafel en dirigeerde zichzelf naar buiten als een vis naar het wateroppervlak.

Buiten zwaaiden Lootje en ik de vriendengroep na zoals ouders hun kinderen soms nawuiven, nog even snel iets roepen en dan met een vorm van overgave berusten in het afscheid.

Al met de weemoed achter onze ogen keken we naar hoe ze de straat uitliepen en stuk voor stuk achter een rij geparkeerde auto’s oplosten.

Niemand was voor het donker thuis.

Larousse 2

Ik hijg uit van 5 gymnastiekoefeningen. Zoals een fysiotherapeut eens genadiglijk beweerde: ik heb een ‘strak bandsysteem’. In het Nederlands is dat: ik ben zo stijf als een hark.

Het moet ergens rond de industriële revolutie zijn geweest, in de periode van urbanisatie dat op lagere scholen voor het eerst ruimte werd gegeven aan de gedachte dat de kindertjes niet alleen met hun hoofd moesten leren, maar dat ze ook lichamelijk iets te leren hadden. Een goede houding, krachtige leden, motorisch ontwikkeld.  Voor die tijd hadden boerenkinderen dat niet nodig, die kregen hun beweging wel. In de meeste bronnen wordt het begin van de moderne gymnastiek inderdaad gesitueerd in de eerste helft van de 19^e eeuw. Johann Friedrich Ludwig Christoph Jahn (1778 – 1852) – of ‘Turnvater Jahn’ zou er dan de aanstichter van zijn geweest: Frisch, fromm, fröhlich, frei was zijn motto. Je kunt dat nu niet meer goed los horen van de nadruk op gezonde lichamen die de nazi’s propageerden. Jahn zag zijn Pruisen omvergelopen door Napoleon, en bedacht dat het volk weer sterk gemaakt moest worden. Er kleefde, zoals ook op deze tekeningen te zien is iets militaristisch aan.

Daaraan denk je niet als je je rijen voorstelt van kindertjes in onderbroekjes en hemdjes, van wie je er misschien ooit een was. Je weet niet anders dan dat het erbij hoorde in het curriculum: gym.

‘Dan kwam de gymnastiekmeester eraan en sloot de deur open en de jongens mochten naar binnen.

Behalve Kees. Die bleef nog even wat dwalen om het gebouw en luisterde naar het gecommandeer van de gymnastiekmeester. Maar de ramen waren te hoog om naar binnen te kijken en daarom stapte Kees dan maar weg en ging lopen denken over gymnastiek pantoffeltjes. Voor alle schoenwinkels bleef ie staan kijken. Tachtig cent kostten ze. De echte gymnastiek pantoffeltjes met guttapercha zolen.’

Zo droomt Kees de Jongen in Theo Thijssens meesterwerk, dat deze week verschijnt in een prachtige uitgave met illustraties van Dick Matena. De dagdromer meent dat het met goede gymschoentjes allemaal makkelijker zal gaan.

Naast verwant met iets militaristisch is gym in het westen ook de opmaat naar prestatie. Turnen wordt het dan. Waar de yoga, Oosterse gym van tweeënhalf millennium oud, of tai chi, de Chinese vechtsport die tot oefensport evolueerde het meer op lijken te hebben met balans, en evenwicht, is de turnkant competitiever. En daar krijgt het soms een pijnlijk kantje. De reden waarom de kampioene Nadia Comăneci nooit lachte is dat het allemaal zo zwaar kon zijn, er kleeft een gevoel van heel weinig plezier aan competitieve gym. De coach een beul.

In gym is die dichotomie van balans in het lichaam en de wens tot vooruitgang en perfectionisme altijd aanwezig, zoals ze ook aanwezig was in alle deelnemertjes aan de gymlessen: je hield ervan omdat je het kon, of omdat je plezier in het lichaam had, omdat het goed voelde; of je haatte het en dan voornamelijk om de competitie. Omdat het misging.

Het is ‘worden’ of ‘zijn’: sport waarin je iets moet worden: steeds beter, harder, verder etc, of sport waarin je iets moet zijn: in balans, soepel etc.

Ik vond gym altijd geweldig, omdat ik in een weinig competitieve omgeving opgroeide. Mijn moeder wist niet eens wat een wedstrijd was. Mijn vader heeft nooit een seconde naar sport gekeken en fietste zo langzaam dat de dorpelingen bang waren dat ie omviel. Sport wordt naar mijn smaak te snel wedstrijd. Al jonge kinderen worden geselecteerd voor prestatieteams en zo halen ze vriendjes en vriendinnetje uit elkaar. Zinloos lijkt me, en dom.

De tekenaar van deze en veel van de platen had zijn eigen weg te gaan in dit alles.

Louis Bombled, zie de signatuur linksonder, voluit Louis Charles Bombled de Richemont, was een halve Nederlander, want de zoon van Karel Frederik Bombled, geboren op 1 maart 1822 in Amsterdam. Vader schrijft in 1850 in een brief die zich in het Haags gemeentearchief bevindt aan de Haagse School schilder Johannes Bosboom:

‘Geachte vriend Bosboom!

Uw bereidwilligheid kennend, waar het geldt iemand te verpligten, neem ik de vrijheid u het volgende te verzoeken. Ik heb een schilderij aangevangen die wat het onderwerp en de grootte betreft voor mij allervreemdst is. Ik ben nog niet op de hoogte over mijn eigen werk, een beslissend en leerzaam oordeel te vellen. – En zou gaarne de gedachten en wenken van hem die verre boven mij in de kunst staan aangeschreven als hoogst welkom beschouwen…’

Bombled wil beter worden, en werd het ook. Hij tekende veel militaire taferelen, en ook zijn zoon Louis was daar bedreven in. Vader zag zelf veel slagvelden in de Frans-Duitse oorlogen.

De halve Nederlander die een goed deel van de Larousse illustreerde tekent hier halfgeklede mannen -misschien de Griekse etymologie van het woord gymnastiek indachtig: naakte oefening – kracht en gezondheid en schoonheid van het lichaam. Maar alleen in deze meiboom zie je het plezier nog een beetje terugkomen.

Wie wil er nou in een tijdlus

hangen, en zo lang trappen

tot de beul ‘au’ zegt
en naar de heupfles grijpt.
Kom, wie wil er weer eens wat.

Wie kan er weer eens wat.

Hans Faverey

naar Larousse 3

Larousse 1

Een stad is een driedimensionale encyclopedie. Een droom van ervaringen waarin je tracht door te dringen. Nu behandelt Parijs je hoe dan ook zoals een gezond lichaam een microbe zou behandelen: het probeert met alle macht te voorkomen dat je erin doordringt. Terwijl je zo graag alles over deze stad zou weten.

De wanhopigste zoektocht naar het wezen van een stad die ik ken, de meest consequente bevraging van haar verhalen, is zonder twijfel het oeuvre van Patrick Modiano, die boek na boek door de stad wandelt, zich straten en buurten herinnert, zich probeert te bedenken wat ontmoetingen van zijn personages in de 50 ^er of 60^er jaren voor ze betekenden. En in al deze ervaring, deze boeken, deze zoektochten lijkt het alsof juist Modiano de stad wel nooit zal leren kennen. Niet alleen omdat die verandert, of te groot is, maar ook omdat de stad zich verzet.

Als schilder, trots op mijn genie
Schiep ik op doek de uitgelaten,
Bedwelmende monotonie
van marmer, van metaal en water.

Babel van trappen en arcaden,
oneindige paleizenstad
met waterbekkens en cascaden,
stroombed van goud, glanzend of mat;

(Charles Baudelaire, vertaling Peter Verstegen)

Sinds mijn 15^e liftte ik naar Parijs. De laatste paar jaar ga ik dagjes heen en weer om te dwalen, eerste trein heen, laatste terug. Een veel te grote brok verleden om in door te dringen, zeker als je er maar zo nu en dan eens komt. Zo is het ook een stad om wanhopig van te worden: zul je er ooit iets van begrijpen?

Als in een boek van George Perec Het leven een gebruiksaanwijzing, opent zich in ieder Parijs’ appartement een lemma, een geschiedenis die iets vertelt over wat deze plek betekent, en wat er gebeurde.

In 2010 werd het appartement van Marthe de Florian nabij Pigalle geopend, dat sinds 1942 dicht had gezeten. Een erfgenaam was niet geïnteresseerd in de stoffige bedoening van haar grootmoeder, ze had wel 70 jaar de huur betaald. Een prachtige indicatie voor hoe achteloos welgesteld sommige mensen kunnen zijn. De grootmoeder was een vermogend courtisane, een wereld die de Parijse schrijver Paul Leautaud goed kende. Door zijn moeder verlaten, vond hij vele substituut moeders in de wereld rond de Moulin Rouge. Vriendelijke – overigens niet rijke – prostituees die hij liefdevol portretteert.

Zo’n tijdscapsule – een bijzonder aantrekkelijke, want naast alle andere prachtige vondsten bleek er een zeer duur schilderwerk gevonden te zijn, een Boldini die ruim 2 miljoen pond opbracht – is als een boek of een lemma in drie dimensies: vol van verhalen.

Op een van de honderdduizenden adressen in deze fabelachtige stad springt het lemma ‘Simone de Beauvoir open:

‘Ik wijdde mijn nieuwe bestaan in door de trap naar de bibliotheek Sainte-Geneviève te bestijgen. In de voor dames gereserveerde afdeling ging ik zitten aan een grote tafel die, net als op de Cours bekleed is met zwart zeildoek en ik dook meteen in La Comédie humaine of Les Mémoires d’un homme de qualité. Tegenover me, beschaduwd door een grote hoed vol vogels, zat een rijpere jongejuffrouw te bladeren in oude jaargangen van de staatscourant; ze praatte halfluid in zichzelf en lachte. In die tijd was de bibliotheek nog vrij toegankelijk: zij vormde een schuilplaats voor allerlei zonderlingen en halve zwervers; ze spraken in zichzelf, neurieden en knauwden op korsten brood. Er was er een die voortdurend met een papieren steek op zijn hoofd heen en weer liep. Ik voelde me nu wel heel ver verwijderd van de ‘school-studiezaal’ in de Cours Désir; eindelijk maakte ik nu deel uit van het bont gewarrel van de mensheid. ‘Het is zover; ik ben studente!’ hield ik mezelf vrolijk voor.’

De Beauvoirs (1908 – 1986) Een welopgevoed meisje (Mémoires d’une jeune fille rangée)’ is een werkelijk fascinerend beeld van Frankrijk tussen de oorlogen, in de stad en op het platteland, waar Simone vaak familie bezoekt. Hier is ze uiteindelijk studente en stort ze zich vol overgave op de verzamelde kennis. Ongetwijfeld stonden er in haar betere burgerlijke milieu Larousses in de kast. Misschien de onze uit 1924 wel… Ook veel boeken, maar de passages die nog niet voor jongedamesogen bestemd waren, werden door moeder dichtgenaaid, een ingreep waar letterlijk niet aan getornd werd.

‘Ik droeg een jurk met een Schotse ruit; ik had hem zelf met de hand gestikt, maar hij was nieuw en helemaal op maat gemaakt; terwijl ik in de bibliotheek de catalogus raadpleegde had ik het gevoel zeer charmant te zijn. Dat jaar stonden op het programma Lucretius, juvenalis, de Heptamerone en Diderot. Als ik zo onwetend gebleven was als mijn ouders hadden gewild zou dat een hele schok voor me zijn geweest en dat beseften ze heel goed.’

De droom van kennis is een droom waarin elke schrijver of ieder nieuwsgierig meisje op zeker moment belandt. En wat voor een meisje! In dit geweldige memoiresboek is elke zin een verrassing. De Beauvoir denkt met een ongekende originaliteit en precisie. Ze schreef het om zichzelf na onder meer na de stormen van kritiek op haar vermaarde Le Deuxième Sexe een wat menselijker gezicht te geven. Een periode waarin veel mannen erg schrokken van een intelligente vrouw die ook nog eens duidelijk maakt dat het heel anders kan in de wereld.

‘In juli, met de lokkende vakantie voor ogen, zei ik de Cours Désir zonder al te veel spijt vaarwel. Maar teruggekeerd in Parijs wachtte ik vol ongeduld op de hervatting van de lessen.  Ik zat dan in de leren stoel naast de boekenkast van zwart perehout en liet de band van de nieuwe boeken zachtjes kraken; ik ademde hun geur in, ik keek naar de plaatjes en de kaarten en las hier en daar een bladzijde uit mijn geschiedenisboek, ik had dan met één enkele oogopslag alle personen die in die zwarte-witte pagina’s verborgen waren, wel tot leven willen wekken.’

Tot leven wekken, daar gaat het om, dat probeert Simone in dit boek, dat verzucht Modiano in elk van zijn romans. Met die bedoeling schrijft Paul Léautaud zijn memoires en zijn hartverscheurender brief aan zijn moeder. Daarom verkocht Larousse goed boeken: omdat elke bladzijde knispert van het leven…

Verder lezen:

Simone de Beauvoir Een welopgevoed meisje
Paul Leautaud. Literair Dagboek 1893-192, Lichtzinnige herinneringen, Brieven aan mijn moeder.
George Perec Het leven een gebruiksaanwijzing
Patrick Modiano bv Om niet te verdwalen

Kijken: Le Ballon Rouge

Naar Larousse 2

De droom van kennis 0

De mooiste pagina’s van de zestiendelige grote Oosthoekencyclopedie waren de transparante menselijke lichamen, waarmee je bladzij voor bladzij dieper het lichaam in zonk. Eerst de huid eraf, dan zag je een zenuwstelsel, een bladzijde verder het hele spiertraject, nog weer dieper bloedvaten, ingewand, en tenslotte het gebeente. De encyclopedie was nieuw, zolang als we het ding bezaten. Abraham Kuyper moet het zaadje geplant hebben voor de aanwezigheid van encyclopedieën in veel gereformeerde huizen die ik kende. ’s Ochtends in bed bij mijn ouders was er de Gezondheidsencyclopedie waar je kon griezelen bij krop, elefantiasis en fleurige huidziekten, de rest van de dag de Oosthoek, nabij de ronde eettafel. Een droom van kennis. Hoe kwam je er anders achter wie Magdalena Offenburg was? En wat ze met Hans Holbein de jongere te maken had?

De les was: kennis is te verkrijgen en wordt systematisch aangeboden. En voor weinig geld beschikbaar. Dat is zo sinds 1751, toen Denis Diderot de eerste Encyclopedie voor het grote publiek publiceerde. Ik ben er nooit van afgekomen. Naslagwerken, encyclopedieën, monografieën, thans louter online blijven een dagelijks genoegen. Of noodzaak eigenlijk, want zonder is er geen ijkpunt voor wie ermee opgroeide.

Toen ik tegen deze tweedelige Larousse aanliep: de Larousse universel en 2 volumes; nouveau dictionnaire encyclopédique publié sous la direction de Claude Augé, dacht ik drie dingen: 1. eindelijk mijn Frans ophalen, 2. dit druist in tegen mijn zelfopgelegd verbod tegen het verzamelen van boeken die ik niet ga lezen en 3. een droefheid om een wereld die geweest is. (Kijk maar op marktplaats, de Oosthoek die mijn ouders vast op afbetaling kochten krijg je nu voor 20 euro, of je vist ‘m ergens uit de kliko.)

Wat ik niet dacht, en wat ik pas bij openslaan zag, was dat de gewoonte beeld toe te voegen aan de lemma’s in deze uitgave op een hoogtepunt was. Wat een geweldige tekeningen, schema’s,  infographics avant la lettre, en kleurenplaten van een fabelachtige schoonheid.

Een grote plaat – en zeker een kleurenplaat – moet iets belangrijks melden. Daarom zocht ik er 48 uit die me mogelijk helpen te zien wat er in de laatste eeuw in onze kennis aan onverwachts veranderd is, hoe de wereld eruitzag. En waarom ik een blijvende hang naar het naslagwerk heb. En hoe de wereld verstopt zit in een encyclopedie. Hoe kennis systematisch verzameld werd en hoe dat helpt bij het begrijpen van wat je om je heen ziet. En soms niet helpt. De wereld in boekenkennis dus, maar dat gaat altijd over de wereld zoals we die kunnen waarnemen. Van vogels tot vechtsporten, van de onderwaterwereld tot fruit, van mode tot meetinstrumenten, van gebergten tot boederijdieren, van kanoën tot het paard, van sterren tot marmer. En gaandeweg hoop ik – net als in de 48 stukken wereldkaart die ik eerder bekeek – heel veel boeiende verhalen en mensen tegen te komen.

Vannacht droomde ik van Magdalena Offenburg
of noble birth and easy virtue
hoog voorhoofd, wat anders mijn voorkeur niet heeft
we wachtten voor een of andere zakelijkheid
ze wilde eerst niet zoenen
maar toen ze het deed
was er bevrijding
ik stamelde wat, mooie mond etc.
en toen gingen de zakelijkheden verder

(Dick Hillenius)

Naar afbeelding 1