(De wereld in stukken 33)

De olifant in de kamer, is ook de olifant in de porseleinkast: Rusland. Op dit tweede kaartje waar een stukje van het gigantische land op verschijnt gaan we het er maar eens over hebben. (De eerste was 29)

Kort na de inval van Poetin in Oekraïne ging ik naar een Rachmaninov-concert in het Concertgebouw, gespeeld door en (halve) Rus. Er werd her en der van alles gecancelled. Een ergens aandoenlijke impuls die werkelijk buiten alle redelijk denken is.

Op dit stukje alleen al zijn tientallen kampen van de Goelag aan te wijzen: de grote verzameling detentiecentra die tijdens de communistische overheersing zich over met name Siberië uitstrekten. Sommige ervan hadden al dienst gedaan toen de Tsaren hun volk nog knechtten. En sommige ervan doen nog steeds dienst.

In een stuk over Alexander Etkind beschrijft Raymond van den Boogaard in De Groene Amsterdammer nr 36, 2023 dat deze Russische historicus de inval ziet als een opmaat naar uiteenvallen van de Russische Federatie. Rusland is zo zegt hij een petrostaat, en bij in de toekomst toch te verwachten vermindering van de olie- en gasinkomsten houdt het een keer op met paaien van de deelstaten met geld. En meer dan geld heeft Poetin niet te bieden, en daar steeds minder van. Dan valt het grote rijk een keer uit elkaar. De ironie van ook Poetins lot is dat wat hij het meest vreest zal gaan gebeuren. Nog los van de zaken die hij over zijn eigen kleine leven vreest en die ook gaan gebeuren.

Op deze kaart 33 hiernaast een van de honderden nederzettingen die vrijwel uitsluitend daarom bestaan: ‘Snelle verstedelijking van Surgut vond plaats in de jaren zestig, toen het een centrum van olie- en gasproductie werd. Op 25 juni 1965 kreeg de werknederzetting Surgut de status van stad.’

Het cancellen van componisten, schrijvers en andere kunstenaars, of ze nu al heel lang dood zijn of nog leven is vreemd. Waarom? Omdat veel van deze kunstenaars in openlijk of verborgen conflict met hun autoritaire overheden leven. Het is als Thomas Mann cancellen omdat hij een Duitser is, of Kurt Tucholsky, of Breyten Breytenbach omdat hij een Zuid-Afrikaan is. Het gaat er nog wel om welke positie zij innemen. En al deze schrijvers vochten voor de goede zaak.

Uitgeverij van Oorschot startte met de gevluchte Russische schrijver Maxim Osipov het emigranten tijdschrift Fifth Wave. Fantastische dissidente bijdragen, onder meer van Vasily Antipov, die maanden vast zat in een Wit-Russische gevangenis.

De Goelag is een constante in de Russische cultuur. In de Russische literatuur evenzeer. Maar Rusland is altijd meer dan Poetin, zoals Duitsland meer dan Hitler was. Sterker: veel van de schrijvers toen en nu wrikken hun taal los uit het misbruik ervan door potentaten. In Fifth Wave zie je heel goed hoe dat gebeurt, hoe schrijvers de taal ontsmetten en hun land terugvorderen. En hoe sneller de wereld zijn olie- en gasdorst verbijt, hoe sneller dat gebeuren zal.

Bergen buigen voor dit leed, de grote
Stromende rivieren zijn verstard,
Maar ‘t gevang heeft nog zijn zware sloten,
En daarachter zijn de ‘kerkerholen’
En de dodelijke smart.

-Anna Achmatova

Lezen: Fifth Wave

Zie hier een blogje over Gustav Herling Een wereld apart en Sjalamov.

Maxim Osipov De wereld is niet stuk te krijgen en Kilometer 101

Naar kaart 34

Ik werd vijftig op de zoveelste dag van een hittegolfje en er waren even veel kinderen als volwassenen op mijn feest. Het mooiste was al dat jonge leven in het water voor het oude boothuis, het gillend duiken van de brug, dobberen op plasticbeesten en in bootjes.

Zo warm, was het, dat ook de ouders in het water gingen, in zwemkleding of ondergoed.

Ik had de dag tevoren hapjes willen maken, maar was daar niet in geslaagd omdat ik voor een boottochtje werd ontvoerd. Op de ochtend van mijn verjaardag, terwijl ik me afvroeg hoe ik het in godsnaam allemaal ging klaarspelen, stonden er vijf vrienden voor de deur, die me het hele zwikje in no time hielpen koken en uitstallen.

Hoeveel ik ook van mijn mensen houd, als ze hun liefde voor mij zo heel direct tonen vind ik dat moeilijk. In de kern geloof ik kennelijk die liefde niet waard te zijn. Dat is niemands schuld: mijn vader hield van me, mijn moeder houdt nog steeds van me.

Vanaf een uur of drie kwamen er vrienden langs, waardoor ik de hele middag en avond werd verrast. Het meeste leven was te vinden op de steiger voor het boothuis, waar iedereen stond of hing of zat, zwom of rondjes voer op weer nieuwe drijfbeesten. Het was te druk om na te denken, dit moment te zien voor wat het was.

Vandaag ben ik laat met dit stukje. Ik tik het op een stoel in het ziekenhuis, waar ik met mijn moeder ben. We zullen hier vanaf nu wekelijks heen moeten; ik zal dan een paar uur naast haar bed zitten en haar daarna weer naar huis rijden. Je snapt de situatie wel.

Onderweg om mijn moeder op te halen belde ik Pernille. Ik wilde haar bedanken voor het kadootje dat ze me gestuurd heeft. Toen we twintigers waren hadden zij en ik een relatie, woonden we samen in een ander huis, een heel andere tijd. Na een jaar of zes ging het uit en verhuisde ze terug naar Kopenhagen.

Ik naar het huis van mijn ouders waar mijn moeder sinds februari in haar eentje woont, ging haar ophalen voor haar afspraak in het ziekenhuis en had mijn ex-vriendin aan de lijn – net als ik vijftig, net als ik ouder van twee kinderen; een choreograaf die net als ik probeert te bestaan van haar eigen werk. Pernilles moeder overleed terwijl we samen waren en haar vader verloor ze kort geleden.

‘We’re far apart, but very much in the same boat,’ zei ik.

‘Old friend,’ zei Pernille, en werd even heel stil. ‘For fuck’s sake. You’re going to make me cry, and it’s only nine ‘o clock on Wednesday morning.’

Ik haat telefoneren, maar in de auto vind ik het geweldig. Het lijkt erop dat ik bellen alleen maar haat omdat ik dan niet weet wat ik met de rest van me aanmoet; het voelt als loze tijd – ik wil er iets bij dóén.

Omdat ons gesprek nog niet klaar was, stopte ik op de hoek van mijn moeders straat en keek uit over de sportvelden van mijn oude middelbare school. Ik had een hekel aan de gymlessen omdat het altijd met ballen was, die dan ergens heen moesten. Ik snapte daar de noodzaak niet van.

Ik dacht aan Jasper, Barry, Jop en Namilla die ik al sinds mijn schooltijd ken, en die ook op mijn verjaardag waren. Namilla als verrassing, helemaal uit Portugal.

Je zou zeggen dat ik wel kon janken, maar dat kan ik dus steeds niet. Nou ja, heel even: toen een paar van mijn liefste vrienden Bill Withers zongen op mijn verjaardag. Ik heb hier al eerder gezegd dat hij de soundtrack van mijn leven schreef – zijn muziek hoort bij elke fase die ik tot dusver heb doorgemaakt.

Mijn vrienden zongen Lovely Day, en omdat ik geen verweer heb tegen Bill zong ik heel hard mee. Voor ik het in de gaten had stond ik daarbij te janken. Gejuich steeg op rondom me.

‘Jaaaa!’ riepen de klootzakken. ‘Gelukt!’

Soms kunnen we niet huilen omdat we denken dan nooit meer te zullen stoppen. Maar dat is niet zo – ik weet ook niet waarom ik dat steeds denk.

beeld: Nata Girard

Vier september. Het is gewoon een datum. Het is de sterfdag van de grote Noorse componist Edvard Grieg. Het is een maand voor drie oktober, dé Leidse feestdag waarop iedereen in Leiden vrij is. Het valt altijd ergens in de eerste schoolmaand, en in sommige gevallen is het de eerste schooldag. Een metrostation in Parijs heet zo, vernoemd naar de dag waarop de Derde Franse Republiek werd uitgeroepen (dus de dag dat Napoleon III werd afgezet). Het is ook mijn verjaardag.

(Ik kwam er laatst door een interview in Trouw achter dat de zangeres Froukje op exact dezelfde dag – 4 september 2001 – geboren is als ik. Daarom noem ik haar tegenwoordig mijn tweelingzus.) 

Mijn lieve broers – heel flauw – zeggen al sinds jaar en dag dat ze mijn verjaardag kunnen onthouden omdat hij precies een week voor 9/11 valt. Ik heb – in een even flauwe bui als zij – wel eens gezegd dat ik het geboortejaar van mijn ene broer kan onthouden omdat hij in het jaar geboren is dat de Chinese regering de protesten op het Plein van de Hemelse Vrede neersloeg (1989) en dat ik de geboortedag van mijn andere broer kan onthouden omdat John Lennon op die dag werd doodgeschoten (8 december). Het zijn allemaal plagerijen: we onthouden elkaars geboortedatum natuurlijk ook zonder die macabere geheugensteuntjes (al weet ik nu al dat zij dat bij hoog en bij laag zullen ontkennen).

Ik vierde mijn verjaardag nooit. Ik vond het altijd zo’n gedoe. Ja, het cadeautjes krijgen was leuk, maar verder… Toen ik op de basisschool zat, heb ik maar een handvol verjaardagspartijtjes gegeven. Ik zag er altijd enorm tegenop om mensen uit te nodigen, mensen te zoeken die ik écht aardig vond. En ik was altijd ontzettend zenuwachtig als ze bij mij over de vloer kwamen. Dus ik deed het niet graag. Mijn broer zei dat ik geen vriendjes over de vloer wilde hebben omdat ik me voor mijn ouders schaamde. Dat is denk ik niet zo, maar wie zal het zeggen… In de hogere klassen heb ik wel eens een drietal vriendjes meegenomen naar het Archeon en Naturalis – goed, dat is ook een soort feestje, dat is zo.

Op de middelbare school vierde ik mijn verjaardag ook eigenlijk niet. Er kwam wel eens een tante met haar twee dochters eten. Maar een echt feestje…

In romans of korte verhalen zijn verjaardagsfeestjes of bruiloften de perfecte momenten om personages te introduceren, zoals in Leo Tolstojs Oorlog en vrede en Katherine Mansfields The Garden Party. Het is haast cliché, maar oh zo makkelijk en lekker: je zet allemaal mensen bij elkaar die elkaar misschien helemaal niet mogen en dwingt ze om gezellig te doen. Als ik Arnon Grunberg mag parafraseren is dat gedwongen leuk doen triest. Bovendien leidt het makkelijk tot drama (en daar is dan weer de schrijver: niks zo handig als drama). In Louis Couperus’ De kleine zielen zijn de wekelijkse bijeenkomsten bij moeder Van Lowe zeer belangrijk en meesterlijk uitgewerkt. Couperus kiest er overigens ook voor om het hoofdpersonage Constance van Lowe op zo’n soort bijeenkomst – een spelletjesavond – te introduceren. 

Ik heb wel een zwak voor scènes van feestjes, in films en in boeken. Het liefst de wat klassieker getinte: vrouwen in baljurken, mannen in nette pakken, wijntjes en hapjes. Geroezemoes en dan een entrée van een van de hoofdpersonen. Je volgt hem of haar door de menigte (dit werkt in films heel goed). Hier en daar een sigaret die wordt opgestoken. Gelach. Maar ook de wat minder aangeklede feestjes mogen er zijn: in La vie d’Adèle zit een briljante: de hoofdpersoon (Adèle) loopt rond op een feestje, door haar vriendin gegeven, en je ziet hoe eenzaam ze is. Niemand spreekt over zaken die haar interesseren. Ze loopt van gesprek naar gesprek.

Om mij heen waren er wel mensen die hun verjaardag vierden. Vooral familie. Als klein kind ga je dan met de andere kinderen daar (neefjes, nichtjes, buurtjongetjes en -meisjes) spelen. Een van mijn tantes had een trampoline in de tuin staan.

Op zo’n feestje zie je de tijd natuurlijk ook verglijden. Misschien zijn ze daarom ook zo geliefd bij schrijvers en filmmakers. In Woody Allens Café Society treft Jesse Eisenberg zijn oude geliefde Kristen Stewart op het eind op een nieuwjaarsfeestje. Beiden zijn veranderd bla bla bla. Maar het is wel een magische scène. Het is een verdichting van tijd. Als je mensen een of twee keer per jaar ziet, dan zijn dat je meetmomenten, op die momenten zie je iemand opgroeien. En dan is iemand plotseling opgegroeid. 

Ik was laatst op de verjaardag van mijn grootvader, in Canada. Hij werd negentig. Maar hij had het zelf niet goed door. Hij wist dat hij negentig zou worden, maar niet dat het op die dag was. Hij was zeer verbaasd toen we zeiden dat hij negentig geworden was. 

‘Vandaag? Morgen toch?’

Overmorgen?

De buren kwamen langs om taart te eten. Mijn grootvader hield zich afzijdig in het gesprek. Hij gedroeg zich als de pater familias die hij altijd is geweest: hij zorgde ervoor dat ze genoeg thee hadden (door mij een wenk te geven dat ik ze thee moest bijschenken), maar dat was het. Ik kon aan hem zien dat hij het allemaal niet meer kon volgen, maar dat hij genoeg door had om te weten dat er iets gaande was en dat hij daar een rol in speelde, dat het om hem draaide en dat hij het maar het beste allemaal over zich heen kon laten komen. 

Misschien is het toch wel leuk om je verjaardag te vieren zolang je nog door hebt wat er aan de hand is, zolang je er nog van kunt genieten. En zoveel moeite is het niet – wat drank inslaan, wat taart, een paar slingers aan de muur. 

Wat mensen uitnodigen.

Volgend jaar ga ik mijn verjaardag vieren.

Omdat ik kledingwinkels net zo veel op de hel vind lijken als supermarkten, conceptrestaurants en pretparken, had ik via internet een korte broek gekocht. Eentje met van die zakken aan de zijkant, want als ik dan toch al mijn principes overboord zou gooien, dan maar met comfort.

De broek zat in een veel te grote doos – in de doos had zelfs een lange broek gekund, en dan was er nog ruimte over. Ik zette koffie, liet de doos ongeroerd tegen de bank staan, trok een pak aan, ging de deur uit. Ergens hoopte ik dat de broek weg zou zijn gelopen als ik thuiskwam, maar toen ik ’s nachts mijn huiskamer binnen wankelde, brak ik bijna mijn nek over die doos, over die korte broek.

Er was hitte voorspeld, en die kwam er. Ik houd niet van kringverjaardagen, kleine hondjes, lege bierglazen. Ik heb een hekel aan daten, lekke banden, mensen die vragen ‘Gaat het?’, als je even daarvoor keihard onderuit bent gegaan. En ik haat hitte.

Alle terrassen zitten te vol. Je zweet meer dan je op kan drinken. En iedereen op straat grijpt de warmte aan om ongegeneerd de deur uit te gaan op teenslippers, de Fiat Multipla onder het schoeisel.

Maar toch had ik de korte broek gekocht, zoals ik elke zomer doe. En zoals elke zomer trek ik die korte broek dan één keer aan, leg het daarna weer in een kast, en raak de korte broek kwijt.

Op de warmste dag trok ik de korte broek aan. Bij de voordeur bleef ik even staan. Misschien zou nu alles anders zijn, dacht ik. Want: in de korte broek schuilt vooral de belofte van een ander, luchtiger leven.

Ik trapte naar de kroeg, dronk een biertje, las een boek. Er veranderde niets. De lucht sloeg zich nog steeds als een klamme hand om mijn lijf, ik zat nog steeds opgescheept met mijn eigen gedachten, werd door geen enkel zomermeisje aangesproken.

Thuis borg ik de korte broek weer op in een kast, klaar om het weer kwijt te raken.

Volgend jaar, dacht ik, misschien gebeurt het volgend jaar. Dan zal alles anders zijn.

Er is zoveel te vertellen dat de woorden vastlopen in de trechter van mijn hoofd. Maandochtend bracht ik Ada naar groep drie – groep drie alweer, ook daarover wil ik je vertellen – en toen ik terugreed en mijn eiland op kwam viel de zon recht door de Galgenstraat.

Een grote hond liep in paardenpas voorbij aan het andere einde van de straat, en blokkeerde een hondvormig deel van al die stralen. Een diep donker vlak in trage, soepele beweging.

Ik bedacht dat licht van een lage zon dat over straten ketst het mooiste zonlicht is. Fel, maar niet te fel om naar te blijven kijken. Het soort dat reinigt, net niet brandt – een bijna pijnlijk helder.

Vanochtend bracht ik mijn jongen naar de middelbare school. Ik heb een nieuwe fiets met hem gekocht om het kleine onding te vervangen waar hij al twee jaar te groot voor is. Hij zat heel hoog en heel rechtop tijdens zijn proefrit, reed een korte straat in en weer uit voordat hij de fiets goedkeurde – het keren deed hij lopend.

Tegen iedereen die erover begint zeg ik dat hij dat halfuur door de stad prima kan fietsen, dat hij goed om zich heen kijkt en zich redden kan. Ik praat daarbij heel hard.

Mijn kinderen zagen uit naar school. De vakantie was lang en warm en ik merkte dat ik er niet bij was met mijn hoofd. Pas in de laatste week zei B daar iets van, en toen had ik enorm spijt. Mijn vaders dood, mijn moeders ziekte, de dingen waar ik het ook nog met je over hebben moet.

Mijn moeder kreeg slecht nieuws. Ze houdt zich kranig, maar ik moet steeds denken aan een blikje dat vacuum getrokken wordt. Het blijft er lang hetzelfde uitzien, tot de eerste deuk erin komt; niet lang daarna volgt de tweede, en zo verder.

Klappen zonder dader, deuken die blijven. Steeds minder ruimte aan de binnenkant.

Als vrienden vragen hoe het met me gaat geef ik eerlijk antwoord, maar als ze te lang te lief aandachtig zijn maakt dat me ongeduldig. Natuurlijk is er een verdriet waaraan ik maar niet toekom. Mijn aard is ideaal in oorlogssituaties, maar in de tijd van nu kun je er weinig mee. Ik ga door zolang er dingen te doen zijn – pas jaren later komt de klap, als die al komt. Misschien ben ik zélf een blikje.

Ik heb het schrijven van deze stukjes in de zomer gemist, maar het was ook fijn om het even niet te hoeven. Twaalf jaar schrijf ik al op deze plek: ik bouwde een extern geheugen op, de dingen die me overkwamen, die opvielen, indruk op me maakten zijn hier terug te lezen. Wat zou ik onthouden hebben als ik dat niet had gedaan?

Afgelopen zaterdag waren we op de boot van Rinske. We dronken witte wijn terwijl een van de laatste warme nachten over de Amstel lag. Rob had het over de foto’s die hij bij zijn vader van de zolder heeft gehaald: hij wilde weten of hoe hij zich zijn kindertijd herinnert klopt. Mijn jeugdherinneringen zijn altijd in verzadigde oranjetinten – een tell tale sign dat ze van foto’s komen en niet uit mijn eigen hoofd.

Had ik maar geschreven toen, zei Rob. Een dagboek bijgehouden. En ik dacht: Waarom? Waarom zou je helder willen hebben hoe het wérkelijk zat? Ik geloof er niet in dat wat we vergeten verloren is. Het blijft allemaal ergens, wordt bijna lijfelijk geïntegreerd en stuurt je denken en gevoelens daarna buiten je bewustzijn bij.

Je blik verandert, de manier waarop je de wereld kadert, en in die zin vormt je niet-herinnerde verleden ook het nu.

Mijn boek komt bijna uit. We zitten in de laatste ronden met Café Dorian: deze week ligt het weer bij mijn uitgever, maar ook bij Ivo, Laura, Wytske en Geertjan. Van het één werd dit verhaal – zoals bijna altijd, bij mij – helemaal het ander. Wat ik er onder meer over kan zeggen is dat het gaat over hoe fictie de werkelijkheid overschrijft.

Mijn vertelster dicht een man uit haar verleden een heel leven toe, en in dat leven blijft een persoon die voor hen beiden belangrijk was bestaan, terwijl diegene er in werkelijkheid al lang niet meer is.

Wat ik zeggen wil is dat de werkelijkheid ons niet altijd geeft wat we nodig hebben en dat wat we onszelf voorhouden soms van groter belang is dan wat er feitelijk gebeurd zou zijn. Fictie moet waarachtig zijn om te overtuigen, en als dat zo is dan kun je de werkelijkheid ermee overschrijven, zoals ik hier al twaalf jaar doe.

Wat ik je vertel is waarachtig, is min of meer gebeurd. Soms op een andere plek, soms verdeeld over drie dagen in plaats van in een halfuur, maar het mooie is: deze versie beklijft, blijft bestaan, overschrijft met het verstrijken van de tijd wat er feitelijk gebeurde.

Ik weet dat fictie momenteel heel slecht verkoopt, maar weiger dat te accepteren. Wie zegt dat hij genoeg heeft aan de werkelijkheid neemt afscheid van zijn willing suspension of disbelief, de opschorting van je kritische blik ter wille van het meegaan in een verhaal.

Wie genoeg heeft aan de werkelijkheid neemt afstand van een hele wereld die evengoed bestaansrecht heeft en die uniek is voor onze soort. Een wereld die bovendien kan helen, die kan herstellen wat verloren ging.

Als tiener keek ik altijd uit naar de grote vakantieperiode. Er was geen school, ik kon gewoon met vrienden afspreken in de avond door de week en buiten de stad gaan. Helaas hadden mijn moeder en ik het niet breed. Ik moest in de vakantie werken om geld te verdienen om leuke dingen te kunnen doen en schoolspullen te kunnen kopen voor het nieuwe schooljaar.

Mijn eerste vakantiebaan was bij een kippenslachterij van mijn oom op Lelydorp. Elke ochtend om vier uur opstaan en bijkans honderdvijftig kippen slachten. Ik heb geen enkele kip gedood, maar moest wel ingewanden weghalen en in stukken snijden. Daarna was het baden en helpen met het leveren van de kippen bij de klanten. We waren rond een uur of elf in de ochtend klaar en deden het rustig aan want de volgende dag was het weer hetzelfde. Soms sliep ik in de auto bij het leveren. Maar er waren ook momenten waarbij mijn oom   trakteerde op roti en hij verhalen vertelde over zijn jeugd. Ik heb een maand gewerkt en met een deel van het bedrag een Excel-cursus betaald.

Een andere vakantiebaan was bij Staatsolie. Op de eerste dag kregen we een rondleiding op Sara Maria, een van de terreinen van het bedrijf in het district Saramacca. We zagen hoe enorm groot het complex was en hoe hard er werd gewerkt om olie uit de grond te halen en te verwerken. We kregen een blauwe overall, veiligheidsschoenen en verfspullen zoals kwasten en verf. Na de rondleiding hield de supervisor ons voor dat de groep van vier, die de rondleiding kreeg, de stalen opslagcontainers en buizen van een nieuwe verflaag moesten voorzien. Dat was onze missie. 

Ik wilde de volgende dag niet terug. Maar ik werd vijf uur wakker, fietste op mijn blauwe mountainbike, twee weken lang door de donkere afgestorven straten vroeg in de ochtend naar het hoofdkantoor van Staatsolie die ongeveer dertig minuten van mijn huis fietsen was. Daar reed ik met de personeelsbus naar Saramacca en schilderde elke dag in de zon. Aan het eind van de rit leek ik wel op een wandelende abstracte schilderij, maar het werk was afgerond. We besloten met zijn vieren Popeyes te gaan eten, toen gesitueerd op de eerste etage van hotel Krasnapolsky aan de Domineestraat. We waren trots dat het ons was gelukt om de job af te ronden. Een deel van het geld besteedde ik aan het uitgaan, een deel aan schoolspullen en een deel gaf ik mijn moeder.

Ik heb ook gewerkt op de kantoorbenodigdheden van Vaco, de bekendste boekenzaak van Suriname, toen die nog gevestigd aan de Domineestraat. Daar had ik ook een leuke crew, twee dames, met wie ik fijn heb samengewerkt. Soms schaamde ik mij wel als ik kantoorbenodigdheden moest verkopen aan andere leeftijdsgenoten aan wiens koopgedrag ik kon zien dat zij het beter hadden dan. Maar ik slikte mijn trots, bleef beleefd, al waren er momenten dat ze mij opzettelijk verschillende schriften lieten halen, maar ik deed mijn werk.  

Je moet je voorstellen dat in die periode de binnenstad van Paramaribo vol was met winkels en veel mensen vooral tieners naar de stad trokken om soms gewoon een kiek te breken. Het was geen spookstad zoals die nu is. Er waren namelijk nog geen shopping malls. Vaco was de kantoorbenodigdhedenwinkel en boekhandel waar de meeste mensen hun schoolspullen kochten, dus je begrijpt de zaak was elke dag druk. Er waren weinig momenten waarbij je eventjes kon zitten Met zijn drieën waren we altijd in de weer met het helpen van klanten. Aan het eind van de dag waren we allemaal kapot. Met een deel van het geld kocht ik mijn eerste paar Nike’s. Vaco hield op te bestaan. Daarna heb ik nooit meer Nike’s gekocht.

Er was in de vakantie nog altijd ruimte om met vrienden af te spreken en naar buiten de stad te gaan. Er was geen enkele vakantie die saai was.  Het was wel steeds weken vooraf beginnen rond te vragen waar ik een vakantiejob kon doen. Het werd een vast onderdeel van mijn vakantie die van een must een routine werd.

Het werken in de vakantie bracht mij drie zaken bij: discipline, doorzettingsvermogen en zelfvertrouwen. Ik moest vroeg opstaan om op tijd aan het werk te zijn, al was ik de vorige avond tot laat uit geweest. Er waren momenten waarbij ik wilde stoppen, omdat het werk gewoon zwaar was: mijn handen en schouders deden mij pijn bij het snijden van de vele kippen of ik was halverwege de dag al moe van het verven in de zon. Zelfvertrouwen werd gevormd, want ik voelde me sowieso minder; ik was een tiener die moest werken, terwijl andere leeftijdgenoten leuke dingen deden, omdat zij het financieel beter hadden. 

Maar met de rechte rug en opgeheven borst hielp ik mijn klanten. Ik ontmoette verschillende personen en veel van de oud-medewerkers groeten mij nog steeds als ik ze op straat ontmoet. Deze kernwaarden hanteer ik vandaag de dag nog steeds.