Onlangs kreeg ik via de uitgever een berichtje doorgestuurd van een mevrouw die een van mijn vertalingen had gelezen. Het was geen bijzonder vriendelijk berichtje. Om een idee te geven: ‘Ik ben heel erg teleurgesteld in de vertaling in het Nederlands, dat zo slecht is dat ik het nauwelijks Nederlands zou willen noemen. De stijl en woordkeus lijken echt nergens op.’
Zulke negatieve lezerspost krijg ik niet vaak, positieve trouwens ook niet: samen nog geen vijf reacties per jaar, afgezien van de veel frequentere pogingen om via mij door te dringen tot ‘mijn’ schrijvers (Houellebecq en Kundera vooral) of uit mijn mond te vernemen wat die schrijvers nu eigenlijk hebben bedoeld. De beste strategie voor het afhandelen van lezerspost is natuurlijk: kritiek direct naar de prullenbak verwijzen, complimenten in het plakboek plakken. (Zelfde strategie voor recensies: negatieve recensies hebben altijd ongelijk, positieve altijd gelijk.) Maar je wilt het publiek toch liever te vriend houden, en ik schreef mijn lezeres dus minzaam terug: ‘Ik kan en wil uw leesindruk niet veranderen, maar ik denk dat uw problemen alles te maken hebben met de ongewone manier van schrijven van [schrijver X].’
Dat is inderdaad het probleem van veel kritiek: de protesterende lezer (ik heb het nu niet over beroepscritici, die komen later nog wel ter sprake) gaat er vaak bij voorbaat van uit dat al het goede van de schrijver komt en al het slechte van de vertaler. Zo wees een meneer me er ooit fijntjes op dat het busstation in het Thaise Pattaya helemaal geen draaihekjes heeft, in tegenstelling tot wat ik als vertaler van Houellebecqs roman Platform had geschreven. En ook meer in het algemeen klopte de hele beschrijving van de situatie in Thailand niet (hij was met een Thaise vrouw getrouwd en wist het dus uit eigen ervaring), maar ik herinner me niet meer of dat ook de schuld van de vertaler was.
Het interessantst is natuurlijk lezerskritiek die betrekking heeft op een welbewust gemaakte vertaalkeuze. Toen ik na lang wikken en wegen het begrip mutation métaphysique in Houellebecqs Elementaire deeltjes had vertaald met ‘metafysische omwenteling’, kreeg ik een brief van een bioloog die vond dat ik daarmee de bètawetenschappelijke angel uit het betoog haalde; immers, ‘mutatie’ is een biologisch begrip (maar het Franse ‘mutation’ is dat hier niet, luidde mijn reactie). De brievenschrijver, Ludo Hellemans, wijdde er vervolgens een heel artikel in het Maastrichtse universiteitsblad Mosaïek aan, waarmee hij later zelfs een recensieprijs won (hier de tekst). Zoiets vraagt natuurlijk om een weerwoord (hier). Maar alleen al het feit dat een lezer je vertaling zo aandachtig heeft gelezen als vertaling, dat wil zeggen als samenhangend geheel van esthetische en conceptuele keuzes, is voor een literair vertaler goud waard.
En die niet bijzonder vriendelijke lezeres? Na mijn uitgebreide antwoord over de ongewone stijl van de auteur en de gemaakte vertaalkeuzes schreef zij bijzonder vriendelijk: ‘Het is mij nu duidelijk dat ik totaal geen gevoel blijk te hebben voor de stijl van een van de allergrootste stilisten nog wel.’
Martin de Haan
Tirade-redacteur Jeroen van Kan typeert het nummer, een brede schriftelijke enquête, als een ‘schuttersstuk’, een zelfportret van vertalend Nederland (inderdaad, maar één Vlaming onder de respondenten, de overigens zeer lezenswaardige Mysjkin). Waarbij opvalt dat de veelbesproken vergrijzing in de beroepsgroep door de medewerkers aan het nummer niet wordt gelogenstraft. Verrassend is dat nauwelijks, zelfselectie (wel of niet meewerken aan een vertalersnummer) en zelfreflectie (wel of niet nadenken over vertalen) gaan in zo’n context hand in hand, en alleen wie ervaring heeft voelt zich geautoriseerd om het woord te nemen. Op de presentatie lijk ik met mijn vijftig jaar en grijze haar nog tot de jeugdiger vakgenoten te behoren. Nee, dan de jongelui van Tirade, duidelijk een andere generatie, met hun uitstraling van onbevangenheid en overmoed, misschien ook van licht ongemak tegenover de ouwe lullen van het vertalersgilde – maar die middag in Rotterdam blijft de stemming in majeur.