(De wereld in stukken 25)
Een kaart met slechts zee kent zijn eigen problemen: wat vertel je erover? Maar een kaart met honderden of duizenden Scandinavië-herinneringen en -associaties heeft evenzogoed iets heel lastigs.
Een ochtendlijke ontmoeting met een zeer ontspannen eland en kalf in een uitgebreid en stil bos in Midden-Zweden, rond 1987 zou er een kunnen zijn. Deze wandelingen vormen het fundament van mijn begrip van en vooral liefde voor het bos. Of een zomernacht op de Lofoten in 2009, wandelend om 3 uur ’s nachts in midzomerlicht, een walvisstoofpotje in de maag. Een kerstvakantie in een houten huis met twee meter sneeuw buiten en een heuvel waar je vanaf skiet. Of een schip in de haven van Åland in het Finse deel van de Botnische golf dat de laatste Graanrace naar Australië nog gevaren had, Sibelius op de achtergrond. Of na een dag navigeren op een dorpje op de kaart vermoeid van de rugzak constateren dat dat hele dorpje is leeggelopen, vitrage uit de vensters wuift, en dat in de enige waterput een beschimmelde hagedis drijft. Of een middag aan de haven van Oslo waar ik urenlang en met stijgende bewondering naar een paar doodgewone wilde eenden staarde. Gewoon omdat het licht zo goed was.
Ik broed eerder op een samenvatting van wat Scandinavië betekent en kom op iets als een opluchting.
De herinneringen zien mij
Een junimorgen als het te vroeg is
om te ontwaken en te laat om weer in te slapen.
Ik moet eruit, het groen in dat vol zit met
herinneringen, ze volgen mij met hun blik.
Ze zijn onzichtbaar, ze smelten totaal
samen met hun achtergrond, perfecte kameleons.
Ze zijn zo dichtbij dat ik ze hoor ademen
hoewel de vogelzang oorverdovend is.
Tomas Tranströmer (vertaling Bernlef)
In de jaren ’80 heb ik twee zomervakanties lang rondgelopen door Zweden in de bossen met een rugzak en tent samen met vriend M. De opluchting van Scandinavië is de ruimte, en de afwezigheid van mensen. En heel letterlijk misschien de zuivere lucht? Het voelt altijd goed te bedenken wat een plak land daar ten noorden van ons ligt, waar je rust en uitgestrektheid kunt vinden. Intussen verdringen de herinneringen zich wel.
We liepen de Vilhelm Moberg Leden in Småland. Een schrijver die niet ver buiten Zweden doorbrak, maar daar wel beroemd werd om zijn reeks boeken over emigranten. De arme boeren uit zijn geboortestreek hadden zijn sympathie. Je ziet ze overigens boeiender geportretteerd in Gösta Berling’s Saga van Selma Lagerlöf.
De bossen zijn schier eindeloos. In Zweden kwam ik nooit hoger dan pakweg tot een derde van dat land en toch had ik het gevoel van onbeperkte ruimte al. De bossen hebben een andere kwaliteit. Ze zijn diverser in de ondergrond: omdat er meer naaldbomen zijn bereikt meer licht de bodem waardoor gevarieerde bodemgroei mogelijk is. Door lucht- en waterkwaliteit zijn korstmos en andere mossen veel alomtegenwoordiger. Uit het prachtige en ondergewaardeerde werk De kleuren van Anna van de in Zweden woonachtige schrijver Sander Kollaard weet ik dat het met de bossen aldaar ook niet overal zo geweldig gesteld is. Misschien is het dan ook een herinnering om naar uit te wijken: niet op veel realisme gestoeld, maar een wensdroom van het Scandinavië Van De Geest.
Open plek
Midden in het bos bevindt zich een onverwachte open plek die slechts gevonden kan worden door wie is verdwaald.
De open plek is omsloten door een bos dat zichzelf verstikt. Zwarte stammen met met asgrijze mosstoppels. De dicht opeengedreven bomen zijn dood tot aan de toppen waar een paar sporadische groene takken aan het licht raken. Daaronder: schaduw broedend op schaduw, het groeiende moeras.
Maar op de open plek is het gras verwonderlijk groen en levend. Er liggen grote stenen in rangorde. Het moeten de fundamenten van een huis zijn, misschien heb ik het mis. Wie hebben hier geleefd? Niemand kan hier opheldering over geven. Namen staan ergens vermeld in een archief dat niemand opent. (Alleen archieven blijven jong) […]
Tranströmer heeft ook in dit gedicht de bijzondere kwaliteit jouw herinneringen voor je op te schrijven. Want dit, dit heb ik in de bossen meerdere malen gezien. De herinnering aan geëmigreerde boertjes en hun leven vormgegeven in alleen een fundament of een paar fruitbomen te midden van het naaldwoud. In Scandinavië ademen de bossen – toch al archieven van licht en leven – meer geschiedenis; misschien kom ik er daarom zo graag.
Lezen: Eric Newby, The Last Grain Race
Tomas Tranströmer De herinneringen zien mij, Verzamelde gedichten en memoires (vert. Bernlef)
Rita Verschuur Astrid Lindgren een herinnering
Stephan Enter Grip (Lofoten)
