De hele zomer lang heb ik het feuilleton dat A.F.Th. van der Heijden in NRC schreef, bijgehouden. Keurig uitgeknipt bevinden zich de 60 afleveringen van President Tsaar op Obama Beach nu in een map. Zoals de echte fan betaamt heb ik de oerversie in huis. Het is alleen een moetje geworden, want hoewel ik van zijn oude boeken heb genoten, vallen zijn nieuwe nogal tegen.
Het animo voor het feuilleton was in mijn omgeving erg matig. Er was nauwelijks iemand met wie ik een boom kon opzetten over de zoektocht van fotograaf Natan Haandrikman in Oekraïne in de nasleep van ‘MX17’. Een enkeling was er wel aan begonnen maar al na een paar afleveringen afgehaakt; anderen waagden zich er niet eens meer aan. Ik begrijp dat maar al te goed, want het was ook mij een zware bevalling om elke aflevering op de dag zelf door te worstelen.
In zijn recensie na de laatste aflevering beschreef Marc van Oostendorp het belangrijkste bezwaar als volgt: ‘In sommige opzichten is President Tsaar op Obama Beach mislukt. De schrijver wil te veel (…)’ Van der Heijden wilde na zijn requiemroman Tonio zijn jongestorven zoon nogmaals tot leven wekken in de persoon van Haandrikman, tegen de achtergond van de MH17-ramp. Van der Heijden betrekt daarbij de wereldpolitiek en waagt zich in het laatste deel van het verhaal aan de toekomst, waarin de daders voor het gerecht worden gebracht. Met de ambitie en stof zit het, zoals we van de schrijver gewend zijn, wel goed.
Het is in de eerste plaats de stijl waardoor Van der Heijden van zijn voetstuk valt. Hij heeft altijd bekend gestaan als een schrijver die het waargebeurde door zijn stilistische gaven tot literatuur weet te verheffen. Dit recept werkt in zijn grote cycli, De tandeloze tijd en Homo duplex, maar op een gegeven moment is er de klad in gekomen. President Tsaar is geen feuilleton gevuld met geslaagde stijlbloempjes, zoals van Couperus: de zinnen die mij vroeger moeiteloos inpakten vind ik er niet in terug. Op dit vlak heeft Van der Heijden te veel willen proppen in een te kort bestek. Zijn stijl wordt wisselvallig op de sprintafstand van het feuilleton (en het is maar de vraag of dat in een nieuw boek wel goed komt).
Toen Van der Heijden te gast was in Collegetour noemde hij als leidraad voor de schrijver twee dingen. Het gouden detail, dus de kleinigheden die de lezer bijblijven en resoneren zodra het grote verhaal ter sprake komt (zeg maar de suiker in de jenever). En het onzichtbare skelet, namelijk de aan het oog ontrokken opbouw van een verhaal (ofwel het versneden raamwerk). Vooral dat laatste is Van der Heijden wel toevertrouwd. Zou ik denken. Maar met dit feuilleton is hij daarin niet geslaagd. De afleveringen suggereren weliswaar hoofdstukjes, maar in feite wilde de schrijver net zulke grote lijnen trekken als in zijn romans. Een korte proloog, dan langere hoofstukken, lijkt hij Van der Heijden te hebben gedacht – terwijl de vorm hier een dergelijke indeling in de weg staat. Het grootste deel van het verhaal zijn we bij Haandrikman in Oekraïne, op het laatst schakelen we over op de toekomstige procesgang, om er bij wijze van afhechting nog gauw even een strikje om te doen.
Het resulteert al met al in een onevenwichtige indruk. Het boek dat NRC nu aanbiedt hoef ik niet, zoals genoemd, en ik ben ook huiverig voor zijn volgende boeken. De Helleveeg (deel 5 van De tandeloze tijd) was al geen uithangbord voor de rest van de cyclus, maar met President Tsaar vers in gedachten houd ik mijn hart vast voor Kwaadschiks (deel 6), dat misschien wel volgende maand verschijnt.
Marko van der Wal (1989) is opgeleid als classicus, redacteur van Tirade en werkt bij Uitgeverij Van Oorschot. Sinds drie jaar blogt hij bijna wekelijks voor tirade.nu.
