Touché – over zwaardvechten

Larousse 15

Vanaf dat de mens rechtop loopt, en dus armen en handen tot zijn beschikking heeft, sinds het kakement kleiner werd, de tanden minder vervaarlijk, is hij voor een gevecht aangewezen op een stok, knuppel en later pareerstukken, als hellebaard, speer. Het wordt al vanaf de Egyptenaren met beschermende kleding als sport beoefend: het schermen. Een floret, een degen of een sabel: dit soort zwaardgevechten – anders toch dan de ridderlijke – lijken ook over elegantie te gaan. Een mooie schermpartij is een choreografie van beheerste agressie. Van Cyrano de Bergerac, de langneuzige dichter-strijder met zijn romantische inborst tot aan de moedige drie musketiers die zoals algemeen bekend met zijn vieren waren: Aramis, Athos en Porthos en D’Artagnan, is degenvechten een gracieus gevecht onder beschaafde mensen. In Europa was het schermen ook al snel een universiteitssport, de schermer of zwaardvechter daarmee een geleerde strijder.

Dit is de schermschool van de universiteit Leiden in 1610.

Er was en radio-ochtendprogramma waar je een liedje kon neuriën en dan wist de presentator om welk nummer het ging. Zo verlang ik naar een allround filmkenner die onmiddellijk deze scène zou weten te plaatsten: twee sabelvechtende strijders, op de rechterhand, waarvan er een in een moeilijke positie zegt: ‘Maar eigenlijk ben ik links’, zijn sabel naar de andere hand overwerpt en pareert, waarom zijn tegenstander koeltjes zegt, ‘Allicht, ik ook….’ En hetzelfde doet.

Naast de veelheid aan Europese kunstuitingen aangaande schermen, is er een wereld aan Japanse samoeraiteksten en -films. Waar de Europese schermsport een dans van agressie is, is de Japanse veeleer een wals van de dood. De bewegingen zijn volstrekt anders; bij schermen met een zekere vloeiende continuïteit, zonder al te grote versnellingen, in de Japanse zwaardkunst enorme versnellingen  en veel ruimte voor stilstand. Daarbij is de Japanse variant vaak tweehandig: het wapen is wat zwaarder, de strijder zakt iets door de heupen voor een betere balans. De klassieke beweging is die net na de fatale stoot, waar de Japanse strijder stilvalt, alsof hij luistert naar de dood die intreedt, zich bezint, de stervende ook eert. Daarna met een heel snelle beweging het bloed van je zwaard slaan. Wij in Europa hebben het archetype van de gestudeerde kunstminnende strijder, Japan heeft de onvergelijkbare blinde zwaardvechter Zatoichi, het mooist verfilmd door Takeshi Kitano. Het verhaal zou teruggaan op Toda Seigen 富田 勢源, (1519 – ca. 1590).

De luisterende zwaardvechter is een schitterend beeld, en de vervolmaking van het verschil in choreografie: totale stilstand (luisteren) afgewisseld met extreem snelle uitvallen.

Een pachtige representant van de gentlemen-strijder is de Highwayman of struikrover Dick Turpin.

The genuine history of the life of Richard Turpin, the noted highwayman, who was e[x]ecuted at York for horse-stealing, under the name of John Palmer, on Saturday April, 7, 1739. … The whole collected from well attested facts, and communicated by Mr. Richard Bayes, …  1739, is de belangrijkste bron.

In het boek beschrijft Hayes het type nauwkeurig, in de persoon van een vriend, Tom King, maar moeiteloos te transponeren tot de hoofdfiguur Dick Turpin zelf

‘Was er een opgeruimder mens in Marybone? Wie werd er meer bewonderd onder de lanterfanters van de chocoladehuizen? Wie werd meer toegelachen door de mooie, fragiele Drury-bevolking? Zijn karakter, voor zover wij hebben kunnen opmaken, lijkt een merkwaardige, maar niet ongewone mix van de dweper en de man van moed. Weinigen droegen mooiere laarzen bij D’Osyndar of Wills, of toonden een eleganter met zijde bekleed been bij Marybone, Cuper of andere plaatsen waar je modieus vakantie hield; en weinig tijdgenoten konden bogen op meer seksueel succes. Vlot in het gesprek, aangenaam en vriendelijk in zijn manieren, beleefd in gedrag, hoffelijk in verschijning en van goede afkomst — hij was toegerust om te schitteren in elk gezelschap waarin hij maar terecht zou kunnen komen. Een volmaakte meester van het kleine zwaard, en van onbetwistbare moed — hij was het grote voorbeeld van de jonge oproerkraaiers onder wie hij zich mengde, en het voorbeeld naar welk zij hun dwaasheden modelleerden, en, om eerlijk te zijn, heel wat van hun ondeugden kopieerden; kortom, hij was de ware D’Orsay van de struikrovers.’

Turpin, een slagerszoon en historische figuur, paardendief, voorbeeld van de elegante vlerk toont voortdurend de soevereiniteit van zijn schermcapaciteiten en is daarmee een archetype van de James Bond-achtigen: echte moeite hoeft hij nooit te doen, hij is gewoon beter.

Richard O’Sullivan is hem ten voeten uit in de jaren ’70 serie Dick Turpin: ergens volks maar met een superieur glimlachje. In de gevechten bleven mij bij – gezeten op een rotanstoel met een plant in macramé naast me hangend (tussen 1979 en 1982 immers) – dat Dick Turpin een geamuseerd ironisch overwicht had op iedere tegenstander.

Europees zwaardvechten is het geweld van de ironie, en daarmee win je altijd.

Ik gooi gracieus mijn hoed weg,
Ontdoe me rustig van mijn jas
Die ik precieus terzijde leg
En trek dan mijn rapier pas;
Smaakvol als Celadon,
Als Scaramouche zo wendbaar
Ik waarschuw je, lieve Mirmydon,
Aan het eind van dit couplet schuilt: gevaar

(begin van de ballade van Cyrano)

Lees hier een interessante exercitie van de vertaling van de ballade in het Engels)

Foto van Menno Hartman
Menno Hartman

Menno Hartman (1971) is uitgever bij Van Oorschot.