voor Olaf
In de documentaire Mein Liebster Feind van Werner Herzog zit een betoverende scène zoals je die alleen kunt zien in films van Herzog: het toeval hielp. De film draait om de acteur Klaus Kinski en maakt vooral duidelijk wat een onmogelijke man dat geweest moet zijn. Op zeker moment staat de camera aan en landt een vlinder op het gezicht van Kinski. En wat dan begint is een zeldzame, niet te regisseren liefdesdans tussen de vlinder en Kinski. Wat zegt die scène? Dat echte schoonheid zich niet regisseren laat, dat toeval van een betoverende schoonheid is. En de scène lijkt iets te zeggen dat verder geen mens beweert: de ‘liefde’ van de vlinder voor Kinski verheft hem boven de haat of het misprijzen van zijn medemensen. De vlinder weet het beter.
Als éen dier de bijkans onmogelijke taak op haar filigreinen vleugels torst om het menselijk concept van schoonheid te dragen, is het de vlinder. Door de lichtheid van dit wezen, de kleurigheid en de grilligheid van haar bewegingen. Wie schoonheid najaagt begrijpt een buitengewone fascinatie voor vlinders: ze zijn een beeld van… iets. In de Kaukasus in Georgië op een bergweidje zag ik eens tientallen onbekende vlindersoorten in een oogopslag. Een droom. Voor Nabokov waren ze dat, een symbool voor iets anders: de Russisch Amerikaans schrijver en lepidopterist joeg in Rusland, Amerika en later in Zwitserland met een netje niet alleen op vlinders maar bij uitbreiding op herinneringen en op schoonheid.
In William Leach’ Butterfly People An American Encounter with the Beauty of the World, toont de schrijver hoe ver dat kan gaan. Twee verzamelaars, Augustus Radcliffe Grote (1841 – 1903) en Herman Strecker (1836 – 1901) krijgen het of fascinerende wijze met elkaar aan de stok in 19e eeuws Amerika.
‘De verandering begon op een dag in april 1873, toen Strecker het American Museum of Natural History bezocht om de vlinders te bekijken die Theodore Mead, de tijdelijke conservator insecten, had tentoongesteld. Strecker wilde met name de exemplaren zien die Grote onlangs aan het museum had geschonken, en twee insecten trokken zijn aandacht: een geel-zwarte koninginnenpage en een sphinxvlinder. Hij vertelde Mead dat beide exemplaren van hem waren en dat Mead ze aan hem moest geven. Ontsteld vroeg Mead aan Strecker om een vriend – bij voorkeur Grote zelf – te laten bevestigen dat de insecten van Strecker waren. “Als je me een eeuwigdurende gunst wilt bewijzen,” verzocht Strecker Grote, “schrijf me dan een regel waarin je zegt dat ze van mij zijn, of schrijf een regeltje aan Mead waarin je hem vraagt ze aan mij te geven, zodat hij me niet als bedrieger of erger nog afschildert.” In plaats daarvan schreef Grote iedereen – inclusief Streckers vrienden – dat Strecker een “dief” en een “leugenaar” was.’
Dit ontspoort volledig, leidt tot een levenslange vete en een voortdurend moddergooien. En wat hoe dan ook leidend is in deze omslag is de verslavende, verduisterende werking van schoonheid. De intense liefde voor iets wat zo mooi is dat het je verandert, je buiten jezelf brengt. Vlinders kunnen dat. Vlinders kunnen nog veel meer. In mijn familie – zoals vast in vele – is de vlinder een symbool geworden voor een diep betreurde gestorvene. De korte sensatie van troost wanneer er een langsfladdert. Ook dat kunnen vlinders: een poort zijn naar daar waar je niet gaan kunt, een herinnering en een belofte ineen, een droeve schoonheid die in wezen toch steeds niet te vangen blijkt…
Was jij in vrolijke menigte een kind,
dan kun je het zeker niet bevatten,
hoe ik de dag ben gaan haten, blind:
als eeuwig vijandig gevaar in te schatten.
Ik voelde me zo vreemd en onbemind,
dat ik in bloesembleke meinachten zat en
alleen dan heimelijk geluk vind.
Overdag droeg ik de strakke ring
van laffe plicht, en al te vroom.
Maar ‘s avonds sloop ik uit die kring,
mijn raampje rammelde – als in een droom –
Men wist van niets. Een vlinder ging,
als verlangen op reis, niet meer in toom,
terwijl ze de sterren in verre tinteling
naar hun herkomst vroeg, zonder schroom.
R.M Rilke
Henry Charrière Papillon
William Leach Buterfly People An American Encounter with the Beauty of the World
