Biedt het binnenlandse krachtenveld in Turkije voldoende borg voor concentratie van macht? (1)

In mijn vorige blog heb ik geopperd dat het zeer assertieve buitenlandbeleid van Turkije niet alleen verklaard kon worden door de expansiedrift van Erdogan. Mijn these luidde dat Erdogan de ruimte benutte die het internationaal systeem bood door de opkomst van China als wereldmacht, en het uiteenvallen van de Sovjet Unie, evenals het Warschaupact.

Ook de binnenlandse politiek biedt hem een behoorlijke manoeuvreerruimte. Hij en zijn getrouwen, net als zijn voorgangers, putten uit een traditie. Een traditie die de staat onschendbaarheid verleentenvan patronage voorziet, leiderscultus in stand houdt en niet bevorderlijk is voor de democratische driehoek.

Om met het laatste te beginnen: deze door Anton Zijderveld geïntroduceerde term duidt op een driehoeksverhouding. Deze driehoek bestaat tussen de staat (de overheid), de markt (de economie) en de burgermaatschappij (het maatschappelijk middenveld). In de ideale situatie heeft elke speler een eigen domein, maar is tevens afhankelijk van de andere twee spelers om goed te kunnen functioneren.

De democratische driehoek functioneert dus optimaal als de spelers elkaar in evenwicht houden. Met andere woorden: geen van de drie mag oppergezag over de andere hebben. Dit is alleen mogelijk zolang de drie spelers een autonome positie hebben en die behouden. Na een lang en moeizaam proces heeft men in West-Europa een duurzaam evenwicht bereikt. De markteconomie heeft, met dank aan autonome steden en de rijker wordende burgerij, een zelfstandige positie weten te verwerven. De burgermaatschappij heeft, onder invloed van de Verlichting en de Franse Revolutie, de absolute staatsmacht van vorstenhuizen aan banden weten te leggen en heeft zich als een onafhankelijke speler in de bewuste driehoek gepositioneerd. Samen hebben ze de staat richting democratie gevormd.

Mijn stelling is dat de democratische driehoek in Turkije niet werkt omdat de staat nog altijd oppergezag heeft over de markt en de burgermaatschappij. In de Turkse geschiedenis slagen groepen die staatsmacht verwerven er van oudsher in om hun ruimte te verbreden, ten koste van de twee andere spelers.

In de traditie van Turkse staatsvorming sinds de 11^e eeuw, gedurende de Seltsjoek- en Ottomaanse dynastieën, functioneerde de staat als volgt. De sultan – in overleg met zijn viziers – wees het gebruiksrecht van land voor een bepaalde tijd aan pachters toe (leenrecht) en verleende concessies aan handelaren. Met de inkomsten hieruit bouwde en onderhield de staat de infrastructuur, de armenzorg en het leger.

Het land behoorde tot het domein van de sultan, waarop privébezit niet was toegestaan. Concessies voor handel waren evenmin eeuwig en konden elk moment worden ingetrokken. Bezit noch voorrechten mochten overgeërfd worden.

Dit systeem functioneerde tot de 18^e eeuw goed. Want, omwille van het behoud van de welvaart, hield de staat zich strak aan beperkingen. Dit gebeurde door allerlei interne controlemechanismen te ontwikkelen en een grote mate van zorgvuldigheid aan de dag te leggen bij het intrekken van leenrecht en concessies. Zij wilde immers het vertrouwen van de markt niet schaden, zodat de handel langs de Zijderoute en de Specerijenroute kon blijven opbloeien. Willekeur en nepotisme kregen geen kans.

Vanaf de 18^e eeuw verloren de Zijde- en Specerijenroute hun glans; de inkomsten uit de handel voor de staat liepen terug. Om de uitgaven te financieren, verhoogde de staat (lees: de sultan) belastingen, maar hij ondermijnde het draagvlak in de samenleving. Voormalige gezanten die namens de sultan belastingen inden, eigenden zich de leengronden zelf toe of verdeelden die onder hun familieleden. Nepotisme won aan kracht, waardoor de economische groei stagneerde en de maatschappelijke vrede nog verder verstoord raakte.

Door de toe-eigening van leengronden nam het particulier bezit toe, maar de staat bleef, ook na de stichting van de Turkse Republiek (1923), met grote afstand de grootste landeigenaar. Staatsmacht bleef nog altijd een aantrekkelijk object van patronage. Patronage duidt een type relatie aan waarbij een patron (baas) gunsten aan zijn cliënt verleent in ruil voor diens loyaliteit, bijvoorbeeld in de vorm van een stem op een bepaalde kandidaat of partij. Wie de staatsmacht in handen kreeg, beschikte over een machtig instrument om de eigen aanhang aan zich te binden.

In het volgende blog zal ik ingaan op hoe de partij van Erdogan patronage aanwendde om de loyaliteit van kiezers – met name die in de grote steden – te winnen.