Soms lijkt de werkelijkheid eerder de fictie te volgen dan andersom. Bijvoorbeeld: het aanwijzen van een designated survivor voor Prinsjesdag 2019 lijkt een direct gevolg van de populariteit van de gelijknamige serie die sinds 2016 op Netflix te zien is. Het verschijnsel bestaat in de V.S. immers al sinds de Koude Oorlog.
Van een andere orde is de ophef over het nepwapen, de zoon en de burgemeester. Ik ben vast niet de enige die onwillekeurig denkt aan Het Diner (2009) van Herman Koch. Het is een lastige vergelijking, maar toch. Regelmatig vraag ik me af: wie volgt nu eigenlijk wie?
Of neem Grand Hotel Europa van Ilja Leonard Pfeijffer. Nostalgie is in deze roman voor zowel hoofdpersoon als continent een onmisbaar product geworden. En ook seks is vooral een product. Met ijzeren regelmaat (gemiddeld om de 20 pagina’s) wordt de hoofdpersoon overvallen door de lust van (en voor) een jonge vrouw met een lekker kontje en lange benen. Het zijn steeds ongeveer dezelfde pornografische clichés. Lag hier niet een kans Europa ook middels verschillende smaken en vormen van liefde te definiëren? Ja, nee. Pfeijffer wilde vermoedelijk helemaal geen clichés vermijden. Hier wordt seks ingezet om aan te tonen hoe pornografisch de westerse beschaving is geworden.
Kan dat ook anders? Hoe schrijf je over seks op een interessante, literaire manier? Misschien is het niet mogelijk om de standaard Hollywood- of pornobeelden te omzeilen. Misschien is seks voor veel mensen wel clichématig en plat. Of zou het toch andersom zijn en doen de meeste mensen in werkelijkheid (en dus ook in literatuur) de voorgeschotelde clichés na?
Direct na Grand Hotel Europa las ik Liefde, als dat het is van Marijke Schermer. Toeval, maar de vergelijking leverde boeiende gedachten op over papieren seks en de vraag wie nu eigenlijk wie kopieert. Schermer wisselt razendsnel van perspectief. Meerdere personages in uiteenlopende situaties en levensfases interpreteren voortdurend hun eigen verlangens, intimiteit en seksleven. Wat betekent het, wat zijn de mogelijke gevolgen, wat zegt het over mij, over de ander? Doodvermoeiend en vaak hilarisch, maar ook herkenbaar. Schermer toont hoe veelkleurig, pijnlijk en onromantisch de werkelijkheid vaak is. Haar fictie volgt geen clichébeelden, maar representeert de werkelijkheid op een herkenbare, nogal rauwe manier.
Waarschijnlijk hebben we meer boeken nodig zoals dat van Schermer. Meer en diverse representaties van (in dit geval) seks om onszelf aan te scherpen. Want als de fictie de werkelijkheid kan beïnvloeden, heeft de schrijver een verantwoordelijkheid. Of in elk geval macht. Voor onze ‘erotische alertheid’, zoals Schermer het noemt, betekent dit dat juist fictie ons zou kunnen bevrijden van het eeuwige papegaaien van standaard erotische clichés.
Berthe Spoelstra (1969) is dramaturg van Frascati Theater. Recent kwam haar debuutroman Schemerland uit (Van Oorschot 2019). Voor Tirade schrijft ze over theater en literatuur.
